ด้วยกรุงเทพฯ เป็นเมืองพื้นที่ลุ่ม ดังนั้นในอดีตตั้งแต่ครั้งรัตนโกสินทร์ตอนต้น จึงพึ่งพาอาศัยสายน้ำเป็นหลัก กล่าวคือพื้นที่ส่วนมากยังเป็นสวนไร่นาก็ใช้ประโยชน์จากคูคลองเพื่อการเกษตรกรรม ส่วนที่พักอาศัยก็ปรากฏเรือนแพตลอดสองฝั่งริมแม่น้ำ เส้นทางสัญจรก็พึ่งพาแม่น้ำคูคลองเป็นหลัก นอกจากนี้คูคลองที่ขุดยังทำหน้าที่เป็นขอบเขตเมืองที่ขยายตัวออกไปทางทิศตะวันออกได้แก่ คลองคูเมือง และคลองผดุงกรุงเกษม จนกระทั่งสมัยรัชกาลที่ 4 – รัชกาลที่ 5 ที่มีการตัดถนนเพื่อประโยชน์ในการสัญจรเพิ่มขึ้นมามากมาย จึงเกิดเป็นเส้นทางบกตัดเชื่อมกับเส้นทางน้ำเดิม จนเกิดเป็นโครงข่ายเส้นทางที่ผู้คนได้ใช้ประโยชน์และเป็นการจัดระเบียบเมืองในระยะแรกเริ่มให้คล่องตัวและมีประโยชน์ในด้านทำเลค้าขาย มีการสร้างตึกแถวห้างร้านอาคารหันหน้าเลียบถนนเพื่อการเข้าถึงได้ง่าย แต่ก็ยังคงคำนึงถึงประโยชน์ใช้สอยในการขนถ่ายลำเลียงสินค้าที่ยังพึ่งพาทางน้ำเป็นหลักควบคู่ไปด้วย ก่อนที่ในเวลาต่อมาคูคลองจะค่อยๆ ลดบทบาททางการสัญจรลงไป จนเลิกใช้ไปในที่สุด ตัวอย่างเช่น ห้างบี.กริมแอนโก (B. […]

ช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อแห่งการเปลี่ยนแปลงรูปแบบตึกแถวคงอยู่ในช่วงตั้งแต่รัชกาลที่ 6 – รัชกาลที่ 7 เป็นต้นมา โดยเฉพาะความนิยมคอนกรีตเสริมเหล็ก ซึ่งบ่งบอกถึงช่วงเวลาแห่งการพัฒนาด้านวัสดุก่อสร้างอย่างใหม่ที่นิยมใช้กันแพร่หลายมากขึ้น ส่วนที่สังเกตง่ายที่สุดคือด้านหน้าของแนวตึกแถวกลุ่มนี้ที่ทำกันสาดยื่นออกสำหรับทางเท้าด้านหน้า หรือชายคาที่ยื่นออกมามากขึ้น ซึ่งเป็นโครงสร้างคอนกรีตหล่อเสริมความแข็งแรงด้วยเหล็กเส้นภายใน ทั้งนี้ก่อนหน้าจะเป็นกันสาดและชายคาคอนกรีตเสริมเหล็กที่เห็นกัน ตึกแถวรุ่นแรกเริ่ม (เช่น ตึกแถวริมถนนเฟื่องนคร) จะนิยมใช้วัสดุน้ำหนักเบาบังแดดฝนด้วยโครงสร้างไม้มุงสังกะสีทำยื่นออกมาสั้นๆ เหนือประตูหน้าต่างซึ่งบางครั้งนิยมประดับไม้ฉลุเข้าไปด้วย จนเมื่อเวลาต่อมาที่คอนกรีตเสริมเหล็กแพร่หลายเข้ามาในงานก่อสร้างอาคาร กันสาดและชายคาของอาคารจึงมีแนวโน้มเปลี่ยนรูปแบบไปเป็นโครงสร้างที่ยื่นออกมาได้มากขึ้นและยังสามารถทำเป็นแผงยาวต่อเนื่องตลอดแนวตึกไปในที่สุด    

หลักฐานที่แสดงออกถึงความครึกครื้นของย่านการค้า และการเป็นศูนย์กลางทางเศรษฐกิจในอดีตของเกาะกรุงรัตนโกสินทร์และพื้นที่ใกล้เคียง สามารถเห็นได้จากการตั้งห้างร้านขายสินค้าทั้งของคนไทย หรือห้างที่ดำเนินกิจการโดยชาวต่างชาติทั้งจีน แขก ฝรั่ง สำหรับกิจการห้างร้านของฝรั่งหลายแห่งเปิดตัวขึ้น อาจคุ้นหูกันในหลายๆ ชื่อเช่น ห้างแบดแมน ห้างยอนแซมสัน ห้างแกรเลิต ห้าง ย.ร.อันเดร และอื่นๆ อีกมากมาย โดยการดำเนินกิจการห้างเหล่านี้ได้มาพร้อมกับการสร้างอาคารแบบตะวันตกหลายแห่งในสมัยนั้น มีทั้งแบบที่สร้างเป็นอาคารเดี่ยวสูง 2 – 3 ชั้น หรือบางห้างก็เช่าตึกแถวที่เป็นห้องใหญ่ที่สร้างเชื่อมต่อถึงกันได้ด้านในเป็นพื้นที่ใช้สอยขนาดใหญ่ (แม้ว่าภายนอกจะดูแบ่งเป็นคูหาก็ตาม) ตึกแถวในย่านต่างๆ จึงประกอบไปด้วยห้างที่เช่าห้องขนาดใหญ่ […]

ดังที่เคยกล่าวไว้แล้วในเนื้อหาตอนก่อนๆ ว่าพื้นที่ริมถนนเฟื่องนคร เป็นพื้นที่ได้รับการพัฒนาปลูกสร้างตึกแถวตั้งแต่ต้นรัชกาลที่ 5 ซึ่งอาจสังเกตได้จากแนวอาคารที่สร้างชิดติดถนน (ไม่ปรากฏพื้นทางเท้าด้านหน้า) อาคารกลุ่มนี้ยังหลงเหลือให้เห็นในปัจจุบัน ทั้งกลุ่มที่เลียบถนนบำรุงเมืองและเฟื่องนคร อีกตัวอย่างสำคัญของอาคารกลุ่มนี้ตั้งอยู่ริมถนนเฟื่องนคร (ตรงข้ามกับประตูด้านข้างวัดราชบพิธฯ) อาคารดังกล่าว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ พระราชทานให้นายร้อยเอกหลวง บำรุงยุทธ (สิน จารุปาณ) หัวหน้าแผนกที่ 2 กรมยุทธภัณฑ์ทหาร เป็นที่พักอาศัย ต่อมาให้เช่าเป็นโรงพิมพ์ขนาดเล็ก อาคารพาณิชย์ และกลับเป็นที่พักอาศัยในท้ายที่สุด (ชัยบูรณ์ ศิริธนะวัฒน์ และคณะ, […]

นอกจากการวางผังบริเวณที่ตั้งโอบล้อมชุมชนที่กล่าวไปคราวที่แล้ว ตึกแถวที่เรียงรายอยู่ย่านปากคลองตลาดเป็นอาคารที่มีเครื่องประดับอาคารอย่างสวยงามตามอิทธิพลตะวันตกอีกด้วย จะเห็นได้จากการใช้เครื่องประดับอาคารแบบต่างๆ ดังนี้ ลักษณะทั่วไปของตึกแถวออกแบบสร้างให้มีผนังรับน้ำหนักอาคาร เป็นอาคารสูง 2 ชั้น สร้างต่อเนื่องเป็นแนวยาว ชั้นล่างทำช่องประตู 1 ช่อง ชั้นบนทำช่องหน้าต่าง 2 ช่องต่อ 1 คูหา เหนือซุ้มหน้าต่างเจาะช่องกลมระบายอากาศ หลังคาทรงปั้นหยา โดยมีการก่อผนังกันไฟขั้นเป็นระยะทุก 3 – 4 ห้องคูหา ตึกแถวบริเวณมุมถนนที่เว้นพื้นที่ไว้ไม่สร้างให้ชนมุมถนน (ดังภาพ) […]

พื้นที่ย่านปากคลองตลาดเป็นชุมชนและย่านค้าขายเก่าแก่ตั้งแต่ต้นรัตนโกสินทร์ ตั้งใกล้กับพระนครชั้นใน อยู่บริเวณปากทางตัดกันระหว่างคลองคูเมืองที่ตัดออกแม่น้ำเจ้าพระยา แต่เดิมเป็นตลาดขายปลา เมื่อในช่วงรัชกาลที่ 5 พื้นที่บริเวณนี้ได้รับการพัฒนาจัดการเรื่อยมา ทั้งการตัดถนนเลียบคลอง การปรับปรุงลำคลองให้เป็นระบบ มีการทำเขื่อนและทางลง สร้างสะพานข้ามคลอง และยังมีการสร้างตึกแถวในช่วงปลายรัชกาลด้วย โดยตึกแถวโครงการใหญ่และสร้างเป็นรูปแบบที่แสดงการประยุกต์ปรับปรุงเครื่องประดับอาคารแบบตะวันตก สำหรับการวางผังอาคารจะสร้างเลียบไปกับถนน และสร้างเป็นแนวยาวโอบล้อมชุมชนหรือตลาดที่อยู่ด้านในเอาไว้ โดยมีการเว้นระยะอาคารเพื่อตัดเป็นตรอกซอยเพื่อให้สามารถเข้าถึงพื้นที่ภายในได้สะดวก ทั้งนี้จัดเป็นรูปแบบการวางผังอาคารแบบหนึ่งที่พบในพระนคร พบในช่วงที่มีการสร้างตึกแถวแทนอาคารบ้านเรือนแบบเก่า ตัวอย่างที่คล้ายคลึงกัน เช่น ตึกแถวย่านท่าเตียน เป็นต้น เพื่อความสวยงามและเป็นระบบ เพราะตึกแถวเหล่านี้ได้รับการออกแบบให้มีรูปลักษณ์จากแบบอย่างตะวันตก และการสร้างตึกแถวเลียบถนนยังทำให้มีระนาบอาคารที่ระดับระนาบเสมอกันด้วย ตึกแถวย่านปากคลองตลาดนับเป็นโครงการตึกแถวที่ใหญ่และเก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งในเกาะกรุงรัตนโกสินทร์ […]

ถนนบำรุงเมืองที่รู้จักกันในปัจจุบัน แต่เดิมเป็นแนวถนนเสาชิงช้า สร้างขึ้นพร้อมการสถาปนากรุงเทพฯ เป็นเส้นต่อจากถนนโรงม้า (บริเวณพระบรมมหาราชวัง) ผ่านเสาชิงช้า ไปจนถึงประตูผี (สำราญราษฎร์) นับเป็นถนนสำคัญในฐานะถนนศูนย์กลางพระนคร ใช้ในพระราชพิธี และเป็นเส้นที่ตัดผ่านย่านการค้าอดีต (ชุมชนบ้านสาย ชุมชนบ้านดินสอ ตลาดเสาชิงช้า ตลาดประตูผี) ถนนสายนี้ได้รับการปรับปรุงให้เป็นถนนทันสมัยตามแบบอย่างตะวันตกในสมัยรัชกาลที่ 4 พระราชทานนามใหม่ว่า ถนนบำรุงเมือง ต่อมาช่วงต้นรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2413 ได้มีการปรับปรุงถนนอีกครั้ง และเนื่องจากแต่เดิมเจ้าของที่ดินสร้างบ้านเรือนของตนไว้ไม่ได้ขนาดและแนวเหลื่อมล้ำกัน จึงมีการรื้อถอนทิ้ง […]

ตลอดสองฝั่งคลองคูเมืองเดิมในปัจจุบันคือถนนราชินีและถนนอัษฎางค์ ซึ่งสร้างขึ้นเลียบคลองคูเมืองเดิม แต่หากย้อนกลับไปตั้งแต่ต้นรัตนโกสินทร์ เส้นคูคลองเดิมคือเป็นเส้นทางลัดแม่น้ำเจ้าพระยา และเลียบพระนครชั้นใน (ด้านทิศตะวันออก) ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ภายหลังจากเสด็จกลับจากการประพาสปัตตาเวียและสิงคโปร์ พ.ศ. 2413 (ซึ่งทรงเสด็จเพื่อไปศึกษาและทอดพระเนตรแนวทางการบริหารจัดการประเทศอาณานิคมตะวันตก) โปรดเกล้าฯ ให้สร้างถนนเลียบคลองขึ้น รวมถึงทำสะพานสำหรับข้ามคลองเหมือนดังเมืองปัตตาเวีย เพื่อความเป็นระเบียบเรียบร้อย และความสะดวกในการสัญจรที่เริ่มเปลี่ยนจากทางลำคลองมาเป็นถนนแทน โดยใช้อิฐก่อเป็นเขื่อนกั้นคลอง นอกจากนี้ยังมีการทำท่าน้ำ ทางลงคลองให้ผู้คนสามารถใช้ได้อย่างสะดวกอีกด้วย ส่วนชื่อถนนนั้นเป็นการพระราชทานภายหลังเพื่อเป็นการเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชชนนีนาถ (ถนนราชินี) และพระราชโอรส คือ สมเด็จฯ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ (ถนนอัษฎางค์) […]