นอกจากหอไตรเครื่องไม้และหอไตรเครื่องก่อซึ่งมีพัฒนาการมาอย่างต่อเนื่องจนมีรูปแบบที่เป็นแบบแผนแล้ว ยังปรากฏหอไตรซึ่งมีรูปแบบพิเศษหรือมีที่มาที่พิเศษต่างไปจากแบบแผนโดยทั่วไป หอไตรซึ่งมีลักษณะพิเศษนั้นอาจเริ่มมาจากตำหนักจันทร์ หรือหอพระไตรปิฎกวัดระฆังโฆสิตาราม กรุงเทพมหานคร ซึ่งมีที่มาเฉพาะที่ต่างไปจากแนวคิดของการสร้างหอไตรแห่งอื่นๆ กล่าวคือไม่ได้สร้างขึ้นสำหรับประดิษฐานพระไตรปิฎกโดยเฉพาะมาแต่ต้น แต่เป็นที่ประทับหรือที่อยู่เดิมของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเมื่อครั้งเป็นพระราชวรินทร์ เจ้ากรมพระตำรวจนอกขวาสมัยที่ทรงรับราชการในกรุงธนบุรี ต่อมาเมื่อทรงสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ขึ้นแล้ว มีพระราชประสงค์จะถวายจวนเดิมแก่วัดบางหว้าใหญ่หรือวัดระฆังโฆสิตารามเพื่อเป็นหอพระไตรปิฎก จึงโปรดเกล้าฯ ให้พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เมื่อครั้งยังดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร ทรงเป็นแม่กองรื้อถอนจวนเดิมนำมาสร้างใหม่ให้เป็นหอพระไตรปิฎกกลางสระน้ำ รูปแบบทางสถาปัตยกรรมจึงมีความแตกต่างไปจากหอไตรตามแบบแผนทั่วไปเนื่องจากมีการใช้งานเป็นเรือนพักอาศัยมาก่อน โดยสันนิษฐานว่าน่าจะเป็นเรือนไทย 2 หลัง มีชานกลางเชื่อมต่อกัน เมื่อเปลี่ยนเป็นหอพระไตรปิฎก จึงได้เพิ่มหลังคาขึ้นบริเวณส่วนที่เป็นชานกลางโดยยกหลังคาให้มีชายคาสูงขึ้นกว่าเรือนเดิมทั้ง 2 หลัง เพิ่มฝาด้านหลังและด้านหน้า เฉพาะด้านหน้าเจาะประตูทำเป็นเรือนกลาง […]

หอไตรโดยทั่วไปย่อมมีรูปแบบที่แสดงถึงศักดิ์ของอาคารที่สูง ด้วยถือว่าพระไตรปิฎกซึ่งประดิษฐานอยู่ภายในคือพระธรรมเจดีย์ โดยมักเป็นสถาปัตยกรรมเครื่องลำยองที่มีงานประดับตกแต่งอย่างวิจิตรงดงามต่างจากอาคารอื่นใดในเขตสังฆาวาส อย่างไรก็ตามยังปรากฏหอไตรซึ่งมีรูปแบบพิเศษที่ต่างไปจากแบบแผนโดยทั่วไป ลักษณะสำคัญคือมีที่ตั้งที่อยู่ในเขตพุทธาวาสและมีรูปแบบที่แสดงถึงฐานานุศักดิ์ของอาคารที่สูงยิ่ง โดยจำแนกได้ 2 กลุ่มตามรูปแบบทางสถาปัตยกรรม คือหอไตรที่มีรูปแบบสถาปัตยกรรมเป็นปราสาทเครื่องยอด และหอไตรที่มีรูปแบบสถาปัตยกรรมเป็นอาคารทรงจั่วขนาดใหญ่คล้ายวิหาร หอไตรในกลุ่มซึ่งมีรูปแบบสถาปัตยกรรมเป็นปราสาทเครื่องยอดนี้แสดงถึงฐานานุศักดิ์ที่สูงอย่างยิ่ง ด้วยเหตุที่ปราสาทมีความหมายถึงเรือนชั้นอันเป็นเรือนฐานานุศักดิ์สูงหรือที่อยู่ของผู้สูงศักดิ์ หอไตรปราสาทเครื่องยอดโดยส่วนใหญ่จะเป็นสถาปัตยกรรมที่เรียกว่าพระมณฑป สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงประทานคำอธิบายเกี่ยวกับความหมายในทางศิลปะไทยของคำว่าปราสาท มณฑปและบุษบกว่าเป็นสิ่งเดียวกัน โดยที่ทั้งสามอย่างต้องเป็นหลังคาซ้อนชั้นมียอดแหลมที่ในทางศัพท์ช่างเรียกว่าเครื่องยอด หรือทางบาลีเรียกว่ากูฎาคาร ถ้าไม่ใช่เรือนเป็นของเล็กๆมีหลังคาซ้อนเป็นยอดเข้าได้คนเดียวหรือไม่ได้เลย สำหรับนั่งหรือสำหรับตั้งอะไรๆเรียกว่าบุษบก ถ้าไม่มีมุขและคนเข้าไปได้หลายคนเรียกว่ามณฑป ถ้าเป็นเรือนยอดแหลมมีมุขเรียกว่าปราสาท และแท้จริงแล้วแม้ไม่มีมุขอย่างที่เรียกว่ามณฑปก็ควรจะเรียกว่าปราสาทเหมือนกัน หอไตรซึ่งมีรูปแบบสถาปัตยกรรมเป็นปราสาทเครื่องยอดปรากฏอยู่เพียงจำนวน 3 แห่งในกรุงเทพมหานคร ได้แก่ […]

หอพระธรรมมณเฑียรเถลิงพระเกียรติ วัดกัลยาณมิตร ตั้งอยู่ภายในเขตพุทธาวาสหลังพระวิหารน้อย หันหน้าไปทางทิศตะวันออกเข้าหาแม่น้ำเจ้าพระยาในทิศทางเดียวกับสถาปัตยกรรมหลักในเขตพุทธาวาส พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นที่หลังพระวิหารวัดกัลยาณมิตร ซึ่งเดิมเป็นที่วังของกรมสมเด็จพระศรีสุดารักษ์ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4 กล่าวว่าเมื่อแล้วเสร็จจึงโปรดฯ ให้ฉลอง มีการเชิญพระอัฐิกรมสมเด็จพระศรีสุดารักษ์กับอัฐิเจ้าขรัวทอง ตั้งกระบวนแห่ไปประดิษฐานที่หอไตร ได้สวดพระพุทธมนต์ 3 วัน มีพระธรรมเทศนา การมหรสพ 3 วัน 3 คืน ครั้นฉลองเสร็จแล้วแห่อัฐิเข้าสู่พระมหาราชวัง ลักษณะโดยรวมของหอไตรแห่งนี้คล้ายกับหอไตรเครื่องก่อโดยทั่วไปแต่มีขนาดที่ใหญ่กว่าและตั้งอยู่ในเขตพุทธาวาสโดยไม่ได้ตั้งอยู่กลางสระน้ำแต่มีกำแพงแก้วล้อมรอบ เมื่อพิจารณาตำแหน่งที่ตั้งในผังบริเวณแล้วจะเห็นว่าหอพระธรรมมณเฑียรเถลิงพระเกียรติยังตั้งอยู่ด้านหลังในแนวแกนของพระวิหาร […]

หอพระไตรปิฎกเป็นองค์ประกอบหนึ่งที่ปรากฏอยู่ในวัดโดยมีการใช้งานเป็นที่เก็บรักษาหรือประดิษฐานพระไตรปิฏกอันมีความหมายถึงพระเจดีย์ โดยทั่วไปแล้วในพระอารามหนึ่งๆ มักจะมีหอพระไตรปิฏกเพียง 1 หลัง บางแห่งอาจไม่มีเลย หอไตรจึงมิใช่องค์ประกอบที่จำเป็นต้องมีอยู่ทุกวัด อย่างไรก็ตามในบางกรณีอาจมีมากกว่า 1 หลัง ซึ่งมีที่มาจากจำนวนของพระราชาคณะที่มีอยู่ในพระอารามแห่งนั้น หรืออาจเป็นพระอารามซึ่งเป็นที่ประทับของสมเด็จพระสังฆราชหรือสมเด็จพระมหาสมณเจ้าที่เป็นเชื้อพระวงศ์ จึงมีหอไตรส่วนพระองค์ประจำกุฏิพระตำหนัก จำนวนหอไตรที่ปรากฏอยู่ในวัดจึงเป็นสิ่งที่แสดงถึงสถานภาพของภิกษุซึ่งอยู่ในวัดแห่งนั้นด้วย วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามฯเป็นพระอารามหลวงที่มีความสำคัญมานับตั้งแต่การตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ ความพิเศษอย่างยิ่งคือการเป็นวัดที่มีจำนวนหอไตรมากถึง 6 หลัง นับได้ว่าเป็นวัดที่มีหอไตรมากที่สุดเท่าที่เคยมีมาในกรุงรัตนโกสินทร์ หลักฐานเมื่อแรกสถาปนาพระอารามในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทำให้ทราบว่าครั้งนั้นได้มีการสร้างหอไตรขึ้น 1 หลัง ดังความในศิลาจารึกเรื่องทรงสร้างวัดพระเชตุพนฯครั้งรัชกาลที่ 1 ที่กล่าวว่า […]

หอพระไตรปิฎกเป็นงานสถาปัตยกรรมที่มีแบบแผนและมีลักษณะพิเศษกว่าอาคารใดๆในเขตสังฆาวาส สะท้อนถึงการใช้งานและแนวคิดความหมายอันเป็นที่ประดิษฐานพระธรรมเจดีย์ แบบแผนประการสำคัญที่สืบทอดมาจากสมัยอยุธยาตอนปลายและยังคงปรากฏในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์คือการเป็นเรือนไม้ยกพื้นที่ตั้งอยู่บนเสาสูงกลางสระน้ำ ประกอบด้วยผังที่มีระเบียงโดยรอบ และมีการประดับตกแต่งที่พิเศษแสดงถึงเรือนฐานานุศักดิ์สูง การเปลี่ยนแปลงทางสถาปัตยกรรมของหอไตรครั้งสำคัญเกิดขึ้นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว คือการเปลี่ยนวัสดุและโครงสร้างจากเรือนไม้ไปเป็นอาคารเครื่องก่อ ซึ่งเกิดขึ้นพร้อมกับการรื้อและปรับเปลี่ยนหมู่กุฏิทั้งหมดในเขตสังฆาวาส เมื่อคราวที่โปรดฯให้มีการบูรณปฏิสังขรณ์พระอารามต่างๆในครั้งนั้น แบบแผนสำคัญของหอไตรที่ยังคงอยู่คือการยกพื้นอยู่บนเสาหรือฐานสูง รวมทั้งผังพื้นที่มีระเบียงโดยรอบ และการดับตกแต่งที่แสดงถึงฐานานุศักดิ์ สิ่งที่เปลี่ยนแปลงไปนอกจากวัสดุและโครงสร้างที่เป็นเครื่องก่อคือองค์ประกอบในผังและตำแหน่งที่ตั้งซึ่งไม่ได้ตั้งอยู่กลางสระน้ำอีกต่อไป และมักไม่ใช่อาคารโดดที่ตั้งโดยลำพัง แต่จะตั้งอยู่รวมเป็นส่วนหนึ่งของกลุ่มอาคารในเขตสังฆาวาส โดยมีการนำแนวคิดในเรื่องการวางผังบริเวณหรือการจัดกลุ่มอาคารแบบเรือนพักอาศัยเครื่องไม้มาใช้ เช่นการมีส่วนของชานหรือลานซึ่งเป็นพื้นที่เปิดโล่งเชื่อมต่อระหว่างเรือน มีรั้วกำแพงชักเชื่อมต่อกับอาคารอื่นสร้างพื้นที่ปิดล้อมภายในหมู่เรือนซึ่งเป็นลักษณะสำคัญของการวางผังบริเวณที่พบได้โดยมากของหอไตรเครื่องก่อในกลุ่มนี้ ตัวอย่างเช่น  หอไตรในเขตสังฆาวาสวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามฯ หอไตรวัดสุทัศนเทพวรารามฯ หอไตรวัดอรุณราชวรารามฯ หอไตรวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ฯ หอไตรวัดราชโอรสารามฯ หอไตรวัดเทพธิดารามฯ หอไตรวัดราชนัดดารามฯ […]

สถาปัตยกรรมหอไตรแสดงถึงภูมิปัญญาการออกแบบที่มีความเข้าใจในสภาพแวดล้อม รวมถึงการแก้ปัญหาต่างๆ เพื่อให้เกิดความเหมาะสมกับการใช้งานจนเป็นแบบแผนอันสำคัญ รูปแบบของผังพื้นที่มีระเบียงโดยรอบและการมีหลังคากันสาดโดยรอบช่วยปกป้องไม่ให้ตัวอาคารได้รับแดดและฝนโดยตรงอันจะก่อให้เกิดความเสียหายต่อพระไตรปิฎกที่ประดิษฐานอยู่ภายในได้ ลักษณะเด่นประการสำคัญอีกประการหนึ่งคือการยกพื้นขึ้นสูงกว่าอาคารโดยปกติ ซึ่งโดยมากมักตั้งอยู่บนเสาสูงกลางสระน้ำ หรือบางแห่งมีการทำฐานเครื่องก่อรองรับในชั้นหลัง เหตุผลหลักมาจากการใช้งาน เพื่อป้องกันแมลงที่อาจมาทำลายกัดกิน เนื่องจากพระไตรปิฎกตลอดจนพระคัมภีร์ต่างๆ ล้วนเป็นเอกสารที่บันทึกลงบนสมุดหรือใบลานอันเป็นวัสดุที่มีความบอบบางเสียหายได้ง่าย การยกพื้นขึ้นสูงเพื่อป้องกันความชื้นจากสระน้ำ พื้นดินหรือสิ่งแวดล้อมไม่ให้เข้าถึงหรือเกิดขึ้นกับพระไตรปิฎกที่ประดิษฐานอยู่ภายในอันจะนำมาซึ่งเชื้อราที่ก่อให้เกิดความเสียหายได้ นอกจากการตั้งอยู่บนเสาที่ยกพื้นสูงแล้ว ตัวเรือนของหอไตรยังมีการยกระดับพื้นขึ้นสูงประมาณ 1 เมตรจากระดับระเบียงโดยรอบอีก 1 ระดับ สูง หอไตรบางแห่งเช่นหอไตรวัดปากน้ำ ภาษีเจริญ มีการยกช่องว่างใต้ฐานตัวเรือนส่วนนี้ให้มีความโปร่งโล่ง ทำให้อากาศมีการระบายถ่ายเทได้ดียิ่งขึ้นไม่เกิดความอับชื้น แสดงถึงภูมิปัญญาและความละเอียดรอบคอบในการออกแบบอย่างดียิ่ง นอกจากเหตุผลในแง่ของการใช้งานแล้ว […]

กำมะลอ คืองานประณีตศิลป์ที่ทำตามแบบอย่างของจีนผสมผสานกับเทคนิควิธีการเขียนลายรดน้ำซึ่งเป็นเอกลักษณ์ทางงานช่างของไทยแขนงหนึ่ง ในที่นี้คือการผสมเทคนิคทางงานช่าง 2 แขนงเข้าด้วยกันคือ การเขียนภาพหรือลวดลายด้วยวิธีแบบลายรดน้ำกับเทคนิควิธีการระบายสีด้วยสีฝุ่นผสมยางรักตามแบบของจีน ซึ่งอาจจะแปลความหมายของคำว่ากำมะลอนี้ว่าไม่แท้ก็ได้ กล่าวคือภาพผลงานที่ปรากฏเมื่อเสร็จสมบูรณ์แล้วไม่สามารถระบุได้ชัดเจนในทางเทคนิคใดเทคนิคหนึ่งทั้งลายรดน้ำและจิตรกรรมไทย สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงอธิบายถึงลักษณะและวิธีการทางช่างของลายกำมะลอไว้ว่า เมื่อลงรักพื้นแล้วเอารักผสมสีระบายลงเป็นพื้นลาย แล้วเอารักตัดเป็นเส้น เอาทองผงโรย ทำอย่างเขียนลายน้ำยามีลักษณะลายโปนสูงขึ้นกว่าพื้น ลายกำมะลอนั้นเป็นวิธีของจีน งานประดับด้วยลายกำมะลอมีมาตั้งแต่ครั้งสมัยอยุธยา มีการกล่าวถึง “ย่านป่าเตรียบขายตะลุ่ม ภานกำมะลอ ภานเลว ตะลุ่มเชี่ยนหมาก” หลักฐานที่พบในงานศิลปกรรมมักปรากฏกับเครื่องเรือน เช่น ตู้ หีบ หรือปรากฏกับองค์ประกอบทางสถาปัตยกรรม เช่น […]

วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร เป็นวัดที่มีมาก่อนการตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ ปรากฏความกล่าวถึงเมื่อคราวพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงสร้างพระนคร มีการขุดคลองมหานาคแล้วพระราชทานนามวัดเปลี่ยนใหม่ว่าวัดสระเกศ มีการทำพระอุโบสถใหม่ กล่าวกันว่าสิ่งที่รัชกาลที่ 1 โปรดฯ ให้สร้างขึ้นในครั้งนั้นมีหอไตรรวมอยู่ด้วย จากข้อมูลข้างต้นจึงสันนิษฐานว่าหอไตรวัดสระเกศเป็นงานช่างสมัยรัชกาลที่ 1 ที่สืบทอดแบบแผนมาจากศิลปะอยุธยา ซึ่งนับว่าเป็นหอไตรที่มีความเก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งที่สร้างขึ้นในสมัยรัตนโกสินทร์ ประเด็นดังกล่าวจึงนำมาสู่การตรวจสอบรูปแบบศิลปะโดยเทียบเคียงกับหอไตรที่สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยอยุธยา คือหอไตรวัดปากน้ำ ภาษีเจริญ ดังนี้ ประการที่ 1 มีการวางผังที่หันหน้าไปในทิศทางเดียวกับพระอุโบสถซึ่งเป็นทิศทางหลักของวัด ลักษณะของผังพื้นมีรูปแบบที่เป็นแบบแผนเช่นเดียวกันอย่างชัดเจน คือเป็นอาคารขนาด 2 ห้องเสา แต่ละห้องเสาและที่ผนังสกัดด้านหลังมีหน้าต่างขนาดเล็ก โดยมีประตูทางเข้าที่ผนังสกัดด้านหน้า […]