วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามเป็นพระอารามที่มีจำนวนหอไตรมากที่สุดกว่าพระอารามแห่งใด โดยมีจำนวนทั้งสิ้นถึง 6 หลัง คือหอไตรในเขตสังฆาวาสจำนวน 5 หลัง และหอไตรที่อยู่ในเขตพุทธาวาสอีก 1 หลัง พระมณฑปหอธรรม หรือพระมณฑปหอไตรวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามตั้งอยู่ในแนวแกนหลักที่สำคัญทางทิศตะวันตกภายในเขตพุทธาวาส มีกำแพงแก้วและศาลาทิศจำนวน 3 หลังล้อมรอบ สร้างขึ้นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยโปรดให้สถาปนาขึ้นใหม่ทั้งหมดแทนหอธรรมเก่าซึ่งสร้างมาตั้งแต่ครั้งรัชกาลที่ 1 ที่ได้ชำรุดทรุดโทรมลง โดยมีพระราชประสงค์เพื่อทดแทนคุณพระอัยกา ดังความจากโคลงดั้นเรื่องปฏิสังขรณ์วัดพระเชตุพนจากพระนิพนธ์กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรสว่า “ไทธยลหนหอธรรม์ อันชำรุดทรุดโทรมล้วน ถ้วนทกแหล่งแห่งหลังคา ฝาพื้นประหรัก หักพังเนื่อง […]

พระมณฑปวัดพระศรีรัตนศาสดารามตั้งอยู่ทางทิศเหนือของพระอุโบสถ บนฐานไพทีระหว่างพระศรีรัตนเจดีย์ และปราสาทพระเทพบิดรในตำแหน่งที่เป็นหอพระมณเฑียรธรรมเดิม พระมณฑปแห่งนี้เป็นหอพระไตรปิฎกซึ่งถือได้ว่ามีศักดิ์ที่สูงยิ่งและมีความสำคัญอย่างสูงที่สุดในกรุงรัตนโกสินทร์ เนื่องจากเป็นที่ประดิษฐานพระไตรปิฎกฉบับทองใหญ่ซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชโปรดให้สังคายนาขึ้นเป็นพระไตรปิฎกสำหรับแผ่นดิน โปรดให้สร้างพระมณฑปขึ้นแทนหอมณเฑียรธรรมหรือหอไตรแห่งเดิมของวัดพระศรีรัตนศาสดารามซึ่งถูกเพลิงไหม้ในงานมหรสพสมโภชพระไตรปิฎกฉบับทองที่ทรงโปรดให้ทำสังคายนา ณ วัดนิพพานาราม หรือวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ . หลักฐานอันสำคัญยิ่งซึ่งแสดงถึงที่มาของหอไตรรูปแบบพิเศษที่มีรูปแบบสถาปัตยกรรมเป็นพระมณฑป หรือปราสาทเครื่องยอดปรากฏจากพระราชดำริในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกที่มีพระราชประสงค์จะยกฐานานุศักดิ์ของหอไตรให้สูงขึ้นกว่าเดิม โดยหลังจากที่เพลิงไหม้หอไตรหลังเก่าแล้วจึงโปรดให้สร้างใหม่เป็นพระมณฑปที่เป็นปราสาทเครื่องยอด ดังความในพระราชพงศาวดารว่า “จึงมีพระราชโองการตรัสว่าเทพยดาผู้บำรุงรักษาพระพุทธศาสนาเห็นว่าหอพระไตรปิฎกยังตํ่าอยู่ จึงบันดาลให้เพลิงไหม้แต่เฉพาะหอไตรมิให้ไหม้พระอุโบสถ ด้วยจะให้สร้างพระมณฑปขึ้นใหม่ไว้พระไตรปิฎก จึงมีพระราชดำรัสสั่งพระยายมราช (บุนนาค) ซึ่งเป็นพระยาอุไทยธรรมแต่ก่อนกับพระยาราชสงครามให้เป็นแม่กองทำพระมณฑป ให้ถมสระเดิมเสีย ขุดรากก่อพระมณฑปลงในที่นั้น ภายในมณฑปปูลาดด้วยแผ่นเงิน และตั้งตู้มณฑปประดับมุกเป็นที่ไว้คัมภีร์พระไตรปิฎกฉบับทอง” (เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ […]

ตามหลักฐานปรากฏในศิลาจารึก เกี่ยวกับประวัติศาสตร์ของการสถาปนาและการบูรณะปฏิสังขรณ์วัดโพธิ์แห่งนี้ ซึ่งบันทึกไว้ว่า รัชกาลที่ 1 และที่ 3 ขุนนาง เจ้าทรงกรมช่างสิบหมู่ได้ระดมช่างในราชสำนัก ช่างวังหลวง ช่างวังหน้า และช่างพระสงฆ์ที่อยู่ในวัดต่าง ๆ ผู้เชี่ยวชาญงานศิลปกรรมสาขาต่าง ๆ ได้ทุ่มเทอย่างสุดกำลัง ด้วยพลังศรัทธาตามพระราชประสงค์ของพระองค์ท่านที่ให้เป็นแหล่งรวมสรรพศิลป์ สรรพศาสตร์ ต่อมารัชกาลที่ 4 ได้โปรดฯ ให้ประดิษฐานพระสรีรางคางพระบรมอัฐิของรัชกาลที่ 1 บริเวณผ้าทิพย์พระพุทธอาสน์พระพุทธเทวปฏิมากร . จากการสำรวจงานศิลปกรรมการประดับกระจกเกรียบบริเวณผ้าทิพย์ได้พบกระจกเกรียบรูปแบบพิเศษ […]

การศึกษาการบูรณะและอนุรักษ์งานศิลปกรรมกระจกเกรียบในพระอารามหลวง พบว่ามีการบูรณะด้วยกระจกแก้วและวัสดุยึดติดกระจกชนิดใหม่ โดยเฉพาะหลักฐานการบูรณะครั้งเมื่อครบรอบ 200 ปี แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ (พ.ศ. 2525-2528) ได้พบว่า มีการใช้กระจกแก้วทดแทนกระจกเกรียบ และมีการบูรณะโดยใช้กาวอิพ็อกซีติดชิ้นกระจกแก้ว เพื่อซ่อมแซมในส่วนที่หลุดหายไป โดยได้พบหลายแห่ง พบความเสียหายที่เกิดขึ้นจะแบ่งออกเป็น 3 ลักษณะ คือ ความขุ่นมัวของผิวหนากระจกเนื่องจากกาลเวลา (ภาพที่ 1) การผุของผนังปูนและการล่อนออกของแผ่นกระจกเกรียบที่ประดับถมพื้นท้องไม้ (ภาพที่ 2) และความเสียหายจากกาวอีพ็อกซีครั้งบูรณะด้วยกระจกแก้วสมัยใหม่ (ภาพที่ 3) […]

ด้วยวิถีชีวิตที่ผูกพันธ์กับแม่น้ำลำคลอง การตั้งตลาดสำคัญจึงผูกกับทำเลที่เป็นปากคลองหรือมีท่าเรือสัญจรได้สะดวก ตั้งแต่สมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นจึงมีท่าเตียนและตลาดบริเวณปากคลองคูเมืองเดิมเป็นตลาดสำคัญในเขตกำแพงเมือง ปากคลองตลาด ที่รู้จักกันในปัจจุบันนี้อาจเป็นที่รู้จักในฐานะตลาดขายดอกไม้ หรือพืชทางการเกษตร แต่ในอดีตอย่างน้อยในสมัยรัชกาลที่ 5 ยังเป็นตลาดสดสะพานปลาที่มีปลาจากแม่กลองมาขึ้นที่นี่อีกด้วย . อย่างไรก็ตามในช่วงกลางรัชกาลที่ 5 ทศวรรษที่ 2430 การพัฒนาพื้นที่ภายในเขตกำแพงเมืองที่มีมากขึ้น ประกอบกับพระราชประสงค์ในการจัดหาพื้นที่ดินเพื่อพระราชทานเป็นกรรมสิทธิ์และสร้างเป็นวังสำหรับพระราชโอรสในอนาคต ทำให้มีการซื้อที่ดินบริเวณริมแม่น้ำเจ้าพระยาเกิดขึ้น โดยในขณะนั้นพระราชโอรสยังทรงพระเยาว์ จึงอาจไม่จำเป็นต้องมีการสร้างวัง กระนั้นจึงได้เริ่มเกิดโครงการให้สร้างตึกแถวบริเวณที่ดินริมแม่น้ำไว้เพื่อสร้างผลประโยชน์จากค่าเช่าตึก โดยแบ่งเป็นสามช่วง (ตามผืนที่ดินที่พระราชทานให้เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก และเจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ) และได้ออกประกาศให้ยกเลิกสะพานปลาที่บริเวณตลาดนี้ แต่ให้นำปลาไปขึ้นที่สะพานปลาวัวลำพอง […]

ถนนเจริญกรุงนับว่าเป็นหนึ่งถนนรุ่นแรกที่มีการตัดสร้างขึ้นตามวิธีอย่างตะวันตกในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยมีนายเฮนรี อาลาบาศเตอร์ (Henry Alabaster) รองกงสุลชาวอังกฤษ เป็นผู้สำรวจรังวัดและทำแบบก่อสร้างถนน โดยสาเหตุหนึ่งที่เป็นส่วนสำคัญในการตัดถนนเจริญกรุงขึ้นนี้เพราะพวกกงสุลได้มีหนังสือมาถวายว่า “…ชาวยุโรปเคยขึ้นรถขึ้นขี่ม้าไปเที่ยวตากลมอากาศ ได้ความสบายไม่ใคร่เจ็บไข้ เข้ามาอยู่กรุง ไม่มีถนนหนทางที่จะขี่รถขี่ม้าไปเที่ยว พากันเจ็บไข้เนือง ๆ…” ด้วยประการนี้ รัชกาลที่ 4 ทรงมีพระราชดำริเห็นว่า มีชาวตะวันตกเข้ามาอยู่อาศัยในพระนครมากขึ้นทุกขณะ บ้านเมืองทางตะวันตกนั้นมีถนนหนทางเรียบ บรรยากาศสองข้างทางที่รื่นรมย์และสะอาด แต่ในเวลานั้นที่กรุงเทพฯ มีแต่ทางรกคดเคี้ยว หนทางเป็นตรอกเล็กซอกน้อย หนทางใหญ่ก็เปรอะเปื้อนไม่เป็นที่เจริญตา จึงโปรดเกล้าฯ […]

การศึกษาสถาปัตยกรรมย่านสามแพร่ง : แพร่งนรา แพร่งสรรพศาสตร์ และแพร่งภูธร ทำให้ทราบว่าอาคารสถาปัตยกรรมย่านสามแพร่ง สมัยรัชกาลทีี่ 5 แสดงให้เห็นเอกลักษณ์ของงานสถาปัตยกรรมไทยในยุคนี้ที่มีการผสมผสานรูปแบบศิลปกรรมแบบตะวันตกเข้ากับงานช่างไทยได้เป็นอย่างดี กล่าวคือช่างมีการเลือกเอาเทคนิคการประดับอาคาร เช่น การทำเสาอิง (Pilaster) การตกแต่งหัวเสาตามระบบเสาในศิลปะคลาสสิค การตกแต่งผนังด้วยวิธี Rustication การประดับหลายส่วนของอาคารด้วยลายไม้ฉลุ ตลอดจนการประดับซุ้มประตูด้วยกระจกสีอย่างตะวันตกมาใช้ ขณะเดียวกันยังคงออกแบบโครงสร้างหลักของอาคาร ให้สอดคล้องกับวิถีชีวิตของผู้อยู่อาศัยที่มีทั้งเจ้านาย ข้าราชการ และพ่อค้าได้เป็นอย่างดี ตัวอย่างที่ชัดเจนที่สุดคือรูปแบบของตึกแถวซึ่งโครงสร้างอาคารยังคงความเป็นจีนผสมไทยอยู่ (ภาพที่ 1) . […]

เป็นที่ทราบกันดีว่า “ตึกแถว” ณ แพร่งภูธร เป็นงานสถาปัตยกรรมที่ถือเป็นเอกลักษณ์สำคัญของการรับอิทธิพลตะวันตกในสมัยรัชกาลที่ 5 ดังปรากฏหลักฐานมีการกล่าวถึงเหตุการณ์ที่พระองค์โปรดเกล้าฯ ให้ถ่ายแบบตึกแถวในสิงคโปร์ ซึ่งมีรูปแบบของงานสถาปัตยกรรมแบบตะวันตกที่พบในประเทศอาณานิคมมาให้ช่างใช้เป็นแรงบันดาลใจในการสร้างตึกแถวช่วงต้นรัชสมัย อย่างไรก็ดีแม้ตึกแถวรุ่นแรกของไทยจะมีรูปแบบที่คล้ายคลึงกับที่พบในสิงคโปร์อยู่หลายประการ อาทิ ความสูงของตัวอาคารที่ยังสูงไม่มากนัก มี 2 ชั้น เป็นอาคารที่ใช้ผนังร่วมกัน มีการตกแต่งด้านหน้าอาคารอย่างเรียบง่าย เน้นการใช้เสาอิง การทำวงโค้งเหนือกรอบหน้าต่าง การเซาะร่องเสาหรือผนังอาคารเพื่อเลียนแบบงานประดับหินอย่างตะวันตกเป็นหลัก ทว่าในแง่การทำช่องแสง กับช่องระบายอากาศน่าจะเป็นการคิดค้นโดยช่างของไทยเอง เพื่อช่วยให้อากาศถ่ายเทได้ง่ายขึ้น เหมาะสมกับสภาพภูมิอากาศแบบร้อนชื้นของไทย เนื่องจากเมื่อพิจารณารูปแบบอาคารตึกแถวรุ่นแรกของสิงคโปร์ (Early […]

จากหลักฐานชั้นต้นทั้งที่เป็นจดหมายเหตุและบันทึกความทรงจำเกี่ยวกับการเสด็จประพาสสิงคโปร์ ปัตตาเวีย และเซมารังของรัชกาลที่ 5 ในปี พ.ศ.2413 แม้จะมีการกล่าวถึงการใช้ตึกแถวในสิงคโปร์มาเป็นแรงบันดาลใจในการสร้างตึกแถวรุ่นแรกของไทยในรัชกาลของพระองค์ ทว่าไม่ปรากฏการระบุอย่างชี้ชัดว่า พระองค์ทรงทอดพระเนตรเห็นตึกแถวจากย่านใดระหว่างที่ทรงประทับในสิงคโปร์ตลอดระยะเวลา 8 วัน . อย่างไรก็ดีเมื่อลองเปรียบเทียบรูปแบบโครงสร้างและการตกแต่งตึกแถวในย่านสามแพร่งพบว่า มีลักษณะคล้ายคลึงกับตึกแถวรุ่นแรก (Early Shophouse Typology) ที่สร้างขึ้นระหว่างปี พ.ศ. 2363 – 2443 ในย่านชุมชนชาวจีน (Chinatown) ของสิงคโปร์ ที่ตั้งอยู่ทางตอนใต้ของแม่น้ำสิงคโปร์ […]