วังสรรพสาตรศุภกิจ เป็นวังที่ประทับของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทองแถมถวัลยวงศ์ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ (ต้นราชสกุลทองแถม) เจ้ากรมช่างมหาดเล็ก ในสมัยรัชกาลที่ 5 ที่ตั้งอยู่บนถนนแพร่งสรรพศาสตร์ เดิมทีมีทางเข้าด้านเดียวสำหรับใช้เข้าวังคือ ด้านทิศตะวันออกจุดที่ถนนแพร่งสรรพศาสตร์ชนกับถนนตะนาวในปัจจุบัน กระทั่งเมื่อทายาทของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทองแถมถวัลยวงศ์ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจขายวังให้เอกชนหลังพระองค์สิ้นพระชนม์ในปี พ.ศ. 2462 และมีการรื้อตัววัง จึงมีการตัดถนนต่อจากทางเข้าเดิมไปจรดถนนอัษฎางค์ ปัจจุบันแม้ไม่หลงเหลือตัววังให้ศึกษา เช่นเดียวกับตึกแถวซึ่งเคยเป็นที่อยู่ของบรรดาช่างทองหลวงเนื่องจากเกิดเพลิงไหม้ในปี พ.ศ. 2501 และ พ.ศ. 2510 ทว่า […]

ปัจจัยส่งเสริมที่ทำให้ย่านสามแพร่งเติบโตกลายเป็นชุมชนสำคัญของพระนคร นับแต่สมัยรัชกาลที่ 5 เป็นต้นมา นอกเหนือจากการพัฒนาด้านคมนาคม คือ การที่เจ้านายหลายพระองค์เสด็จมาประทับอยู่ในย่านนี้ จึงจูงใจให้บรรดาเหล่าพ่อค้าทั้งชาวจีน ชาวไทย และชาวตะวันตก ต้องการมาเปิดกิจการห้างร้านต่อมา เพราะนอกจากจะได้ขายสินค้าให้เจ้านายแล้ว ยังมีบรรดาขุนนางและเหล่าข้าหลวงที่มักจะต้องมาว่าราชการร่วมกันเป็นลูกค้าคนสำคัญด้วย ปัจจุบันร่องรอยของวังที่หลงเหลืออยู่มีเพียงพระตำหนักหลังหนึ่งในพื้นที่ของวังวรวรรณ ที่ตั้งอยู่บนถนนแพร่งนรา กับซุ้มประตูทางเข้าแพร่งสรรพศาสตร์ บนถนนแพร่งสรรพศาสตร์เท่านั้น ขณะที่วังที่เก่าแก่ที่สุดในย่านนี้อย่างวังของกรมหมื่นภูธเรศธำรงคศักดิ์ถูกรื้อถอนและสร้างเป็นสุขุมาลอนามัยแทน อนึ่งจากหลักฐานที่มีการบันทึกไว้ เดิมทีตัววังดังกล่าวเป็นวังที่สร้างขึ้นใหม่ส่วนหนึ่ง อีกส่วนซึ่งเป็นพระตำหนักที่ประทับนั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 4 โปรดเกล้าฯ ให้รื้อตำหนักหลังหนึ่งในพระราชวัง นันทอุทยานมาสร้างพระราชทาน […]

พื้นที่บริเวณสามแพร่ง เป็นบริเวณที่มีการอยู่อาศัยมาตั้งแต่ช่วงปลายรัชกาลที่ 4 จนถึงปัจจุบัน มีผู้คนหลากหลายกลุ่มเข้ามาตั้งรกราก ตลอดจนประกอบการค้าในย่านนี้ สอดคล้องกับรูปแบบของบ้านเรือนและห้างร้านที่มีพัฒนาการมาอย่างต่อเนื่อง กล่าวคือในช่วงต้นถึงกลางพุทธศตวรรษที่ 25 สามารถแบ่งสิ่งปลูกสร้างที่ปรากฏในพื้นที่สามแพร่งได้เป็น 3 กลุ่มใหญ่ ๆ ได้แก่ ตำหนักของเจ้านาย ส่วนใหญ่เป็นหมู่เรือนไม้ที่มีการออกแบบตกแต่งอย่างไทยผสมตะวันตก ถัดมาเรือนไม้ขนาดกลางถึงใหญ่ เป็นรูปแบบบ้านพักของเหล่าข้าราชการและบุคคลสำคัญในอดีต ซึ่งพบมากในแพร่งนราและแพร่งสรรพศาสตร์ โดยเฉพาะบริเวณตรอกกำปะนี และตรอกถ่าน ที่เป็นทางเดินขนาดเล็กเชื่อมระหว่างแพร่งทั้งสอง กับทางออกฝั่งถนนอัษฎางค์ตามลำดับ ตัวอย่างบุคคลสำคัญที่เคยอาศัยอยู่ในย่านนี้ อาทิ หลวงบริบาลบุรีภัณฑ์ […]

การนำลายไม้ฉลุมาประดับตามส่วนต่าง ๆ งานสถาปัตยกรรมของไทย ปรากฏขึ้นอย่างช้าที่สุดตั้งแต่ช่วงต้นรัตนโกสินทร์ เป็นการประดับลายไม้ฉลุบริเวณ “หย่อง” ใต้บานประตู หน้าต่างของเรือนไทยโบราณ มีทั้งลายกระหนก ลายดอกพุฒตาน และลายอย่างจีนแบบอื่น ๆ (ภาพที่ 1) โดยส่วนใหญ่จะปรากฏใช้กับเรือนฝากระดานของเจ้านาย ขุนนาง และคหบดีเป็นหลัก ดังนั้นการประดับบ้านเรือนด้วยลายไม้ฉลุดังกล่าวจึงเป็นเสมือนสัญลักษณ์แสดงสถานะของผู้อยู่อาศัย เช่นเดียวกับลายขนมปังขิงที่ได้รับอิทธิพลจากตะวันตกเข้ามาภายหลังเช่นกัน ลายไม้ฉลุจะแตกต่างจากลายขนมปังขิงตรงความหนาของตัวลาย และวิธีการแกะสลักที่ยังคงพื้นหลังของแผ่นไม้ไว้ มิได้มีการเจาะทะลุเพื่อให้แสง หรือลมผ่านเข้ามาได้ สอดคล้องกับหน้าที่การใช้งานและตำแหน่งการประดับ ซึ่งเน้นเพิ่มความสวยงามให้กับตัวเรือนเท่านั้น อย่างไรก็ดีพบว่าลายขนมปังขิงที่ประดับเรือนมนิลาในช่วงต้นรัชกาลที่ […]

วังวรวรรณเป็นวังเจ้าหลังเดียวที่ยังคงตั้งตระหง่านอยู่ในแพร่งนรา นับแต่ราว พ.ศ.2437 แม้จะเป็นเพียงตำหนักเพียงหลังเดียว และมิได้อยู่ในสภาพสมบูรณ์เช่นตอนแรกสร้าง อีกทั้งมีการปรับเปลี่ยนรูปแบบการใช้งานไปตามยุคสมัย ทว่ายังคงมีเอกลักษณ์โดดเด่นสะท้อนให้เห็นอิทธิพลของงานสถาปัตยกรรมแบบตะวันตกที่หลั่งไหลเข้ามาในระยะเวลาร่วมสมัยกันได้อย่างชัดเจน นอกจากรูปแบบอาคารที่มีโครงสร้างเป็นอาคารก่ออิิฐถือปูน 2 ชั้น ชั้นบนเป็นอาคารแบบครึ่งปูนครึ่งไม้ รอบตัวอาคารมีเฉลียงไม้ยื่นมาทุกด้าน ด้านหน้าอาคารเป็นมุขสี่เหลี่ยมคลุมด้วยหน้าบันทรงโค้ง มีบันไดทางขึ้นอยู่ด้านนอกอาคารข้างมุข หลังคาเป็นทรงปั้นหยา มุงด้วยกระเบื้องลอนจะสะท้อนอิทธิพลของอาคารอย่างตะวันตกได้อย่างเด่นชัดแล้ว การประดับตกแต่งอาคารด้วยลายไม้ฉลุ หรือ “ลายขนมปังขิง” ก็มีความโดดเด่นแสดงให้เห็นความเป็นตะวันตกได้ไม่แพ้กัน ทั้งนี้ปรากฏการนำลายขนมปังขิงมาประดับอยู่ในตำแหน่งต่าง ๆ ของอาคาร ได้แก่ ครีบระบายชายคา คอสอง […]

วัตถุประสงค์หลักในการสร้างตึกแถวตลอดแนวถนนในย่านสามแพร่ง น่าจะมาจากการที่เจ้านายหันมาให้ความสนใจกับธุรกิจด้านอสังหาริมทรัพย์ประเภทที่ดินและการจัดสรรตึกแถวให้เช่าตามอย่างพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ทรงดำเนินการผ่านระบบพระคลังข้างที่ ซึ่งถือเป็นการลงทุนระยะยาวและเป็นการสร้างรายได้ที่มั่นคง ทั้งนี้สะท้อนให้เห็นการปรับตัวให้เข้ากับโครงสร้างทางเศรษฐกิจและสังคมที่เปลี่ยนแปลงไปนับจากมีการทำสนธิสัญญาเบาว์ริ่งในปี พ.ศ. 2398 ยืนยันได้จากกรณีของกรมหลวงสรรพศาสตร์ศุภกิจ ที่ขอกู้เงินจากพระคลังข้างที่ไปก่อสร้างตึกแถวในแพร่งสรรพศาสตร์ให้เช่า “…อนึ่งในที่รายนี้ ถ้าจะตัดทำถนน โรงแถวอย่างพระเจ้าน้องยาเธอกรมหมื่นนราธิปประพันธ์พงศ์ จะได้ตึกไม่ต่ำกว่า 280 ห้อง …ข้าพระพุทธเจ้าขอรับพระราชทานกู้เงินสักพันชั่ง ดอกเบี้ย 100 ละ 5 เปอร์เซนต์ทุกปี…” อนึ่ง เนื่องจากสนธิสัญญาเบาว์ริ่งมีสาระสำคัญอยู่ที่ ชาติตะวันตกต้องการให้ราชสำนักยกเลิกการผูกขาดการค้าที่เคยดำเนินการผ่านระบบพระคลังสินค้า ส่งผลให้เจ้านาย ขุนนาง ตลอดจนคหบดีที่เป็นกลุ่มผลประโยชน์เดิมขาดรายได้ […]

การเปลี่ยนแปลงรูปแบบอาคารที่อยู่อาศัยของคนพระนครช่วงครึ่งแรกของพุทธศตวรรษที่ 25 จากเดิมที่เคยอาศัยอยู่บนเรือนไม้ หรือเรือนแพ ซึ่งตั้งอยู่ตลอดริมฝั่งแม่น้ำลำคลอง มาอาศัยอยู่ในตึกแถวซึ่งเป็นอาคารก่ออิฐถือปูนสูง 2 ชั้นคล้ายอาคารแบบตะวันตก ตั้งอยู่ตามริมถนน เริ่มปรากฏขึ้นครั้งแรกในช่วงปลายรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเด่นชัดยิ่งขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทั้งนี้ตึกแถวในแพร่งนรา แพร่งสรรพศาสตร์ และแพร่งภูธร เป็นตึกแถวที่สร้างขึ้นในช่วงเวลาดังกล่าว ตึกแถวรุ่นแรกที่สร้างขึ้นในย่านสามแพร่ง คือตึกแถวในแพร่งนรา สร้างขึ้นราว พ.ศ. 2439 อย่างไรก็ดีตึกแถวในย่านนี้จัดเป็นตึกแถวประเภทที่สร้างรวมกันหลายชุด มิใช่ตึกแถวริมถนนที่มักจะสร้างไม่เกิน 1 ชุด หรือหนึ่งหลังโดด ๆ […]