ย่านคลองบางหลวงเป็นส่วนหนึ่งของเมืองธนบุรี ซึ่งทวีบทบาทความสำคัญมากในสมัยอยุธยาตอนปลายและเป็นศูนย์กลางการปกครองสมัยธนบุรี วัดวาอารามในย่านนี้ย่อมมีบทบาททางศาสนาและเกี่ยวข้องกับชนชั้นนำสมัยธนบุรี ปรากฏทั้งในฐานะวัดประจำพระราชวัง ได้แก่ วัดอรุณาราชวราราม (วัดแจ้ง) และวัดโมลีโลกยาราม (วัดท้ายตลาด) วัดที่ประทับของสมเด็จพระสังฆราช (ชื่น) ได้แก่ วัดหงส์รัตนาราม วัดสำหรับตั้งพระเมรุมาศและพระเมรุของบรรดาเจ้านาย ได้แก่ วัดราชคฤห์ และวัดอินทาราม โดยเฉพาะวัดอินทารามเป็นสถานที่ฝังพระศพและถวายพระเพลิงศพของพระองค์ บทบาทเชิงพื้นที่และความทรงจำสมัยธนบุรีผ่านสมเด็จพระเจ้าตากสินถูกผูกโยงกับวัตถุ สิ่งก่อสร้าง และสถานที่ จนเสริมตำนานให้เป็นรูปธรรมเด่นชัด สิ่งเหล่านี้ดึงดูดผู้ศรัทธาและต่อยอดเป็นกิจกรรมการท่องเที่ยวเชิงศาสนาของบรรดาวัดเก่าของย่านในปัจจุบัน อาทิ ตำนานพระพุทธรูปฉลองพระองค์ และเจดีย์ที่เชื่อว่าบรรจุพระอัฐิของพระองค์ที่วัดอินทาราม […]

วัดวรามาตยภัณฑสาราราม หรือวัดขุนจันทร์ ตั้งบริเวณปากคลองด่านตัดกับคลองบางหลวง บูรณะใหม่ พ.ศ. 2370 ภายใต้การอุปถัมภ์ของพระยามหาอำมาตย์ (ป้อม) ในรัชกาลที่ 3 ปัจจุบันเหลือหลักฐานงานสร้างของเก่าภายในวัดเฉพาะอุโบสถ ซึ่งผ่านการบูรณะใหม่บนเค้าโครงอาคารเดิม เจดีย์ข้างอุโบสถ ไม่ปรากฏประวัติการสร้าง ปัจจุบันส่วนฐานผ่านการซ่อมใหม่เป็นช่องบรรจุอัฐิมาตั้งแต่สมัยอดีตเจ้าอาวาส และหลวงพ่อโต พระพุทธรูปขนาดใหญ่ เข้าใจว่าน่าจะมีอยู่ก่อนงานบูรณะครั้งนั้น เดิมประดิษฐานกลางแจ้งต่อมาทางวัดได้ทำเพิงหลังคาสังกะสีป้องกันแดดฝนก่อนสร้างวิหารขึ้นใหม่ภายใต้การร่วมแรงของชาวบ้านและพระลูกวัดจนแล้วเสร็จใน พ.ศ. 2506 จากภาพถ่ายเก่าราว พ.ศ. 2490 เป็นพระพุทธรูปประทับนั่งขัดสมาธิราบปางสมาธิ กรอบพระพักตร์และพระหนุตัดเหลี่ยม […]

วัดราชคฤห์เดิมชื่อวัดบางยี่เรือใน บางยี่เรือมอญ หรือวัดวังน้ำวน ตามประวัติกล่าวว่าสร้างโดยมอญอพยพมาพึ่งพระบรมโพธิสมภารสมัยอยุธยาตอนปลาย สอดคล้องกับรูปแบบทางสถาปัตยกรรมวิหาร (อุโบสถเก่า) ที่ยังคงเค้ารูปแบบอาคารประเพณีสมัยอยุธยาตอนปลาย สมัยธนบุรีเป็นวัดบำเพ็ญพระธรรมคู่กับวัดบางยี่เรือนอก (อินทาราม) ซึ่งแห่งหลังมีบทบาทสำคัญกว่าใช้เป็นที่พระราชเพลิงพระศพของพระบรมวงศานุวงศ์ เจ้านาย และขุนนางหลายพระองค์ รวมถึงสมเด็จพระเจ้าตากสิน งานพุทธศิลป์ที่ศรัทธาในวัดที่ตำนานว่าสร้างมาแต่สมัยอยุธยาตอนปลายและได้รับการซ่อมใหม่โดยพระยาพิชัยดาบหักในระยะนี้ คือหลวงพ่อประสบสุข หรือหลวงพ่อนอนหงาย พระพุทธรูปปางถวายพระเพลิงภายในวิหารน้อย ด้วยมีพระพุทธสาวก (พระกัสสปเถระ) ประทับนั่งพับเพียบถวายวันทาเบื้องพระบาท เดิมน่าจะเคยมีโลงพระศพเป็นเครื่องไม้ครอบอีกทีหนึ่ง สืบมาสมัยรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ 1 ทรงโปรดเกล้าฯ ให้พระสุเมธน้อย หนึ่งในสามพระเถระฝ่ายรามัญ […]

วัดโพธินิมิตรสถิตมหาสีมาราม สร้างขึ้นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 โดยการอุทิศที่ดินของบิดามารดาสร้างวัดตามนิมิตของสมเด็จพระวันรัตน (แดง สีลวฑฒโน) เมื่อครั้งดำรงสมณศักดิ์พระเทพกวี วัดสุทัศน์เทพวราราม ต่อมาใน พ.ศ. 2432 รัชกาลที่ 5 ทรงพระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์ให้พระอาจารย์แดง วัดหงส์รัตนาราม ช่างเขียนที่มีชื่อเสียงในเวลานั้นมาเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังอุโบสถ เรื่องการอัญเชิญกิ่งมหาโพธิ์ที่พระเจ้าอโศกพระราชทานมายังเกาะลังกาแก่พระเจ้าเทวานัมปิยติสสะ เทศกาลและงานบุญ กิจของสงฆ์ และแทรกความรู้เรื่องรูปแบบสีมาที่สมเด็จพระวันรัตนทรงมีความถนัด และได้ทำการผูกมหาพัทธสีมาขึ้นเป็นแห่งแรกในคณะสงฆ์มหานิกาย ฉากจิตรกรรมระหว่างช่องหน้าต่างมีรูปแบบแตกต่างกันไป บางห้องสะท้อนให้เห็นต้นแบบจากวัดที่มีอยู่จริง อาทิ วัดราชบพิธฯ […]

กลอนเพลงยาวชมพระยาศรีเพ็ง ต้นฉบับเป็นสมุดไทยเขียนตัวรง เชื่อว่าน่าจะแต่งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 3 พรรณนาสิ่งก่อสร้างภายในเขตพุทธาวาสวัดอินทารามที่พระยาศรีสหเทพ (ศรีเพ็ง) สถาปนาใหม่ ว่า “…ได้สร้างวัดอารามงามตำบล ประชาชนที่ไปได้วันทา มีพระปรางค์ฐานซุ้มอยู่มุมวัด ด้านสกัดหอไตรอยู่ซ้ายขวา มีเสาคู่หน้าวัดถัดกันมา…”  ตำแหน่งหอไตรตรงกับวิหารคู่ด้านหน้าอุโบสถ  โดยเฉพาะวิหารทิศเหนือด้านนอกเป็นอาคารทรงโรงมีหลังคากันสาดโดยรอบ ภายในยกฐานสูงและก่อผนังอาคารอีกชั้นหนึ่ง ห้องด้านในมีแท่นสำหรับวางตู้พระไตรปิฎกสองฝั่งหัวท้าย  ต่างจากรูปแบบหอไตรเครื่องก่อร่วมสมัยที่นิยมก่อเสายกใต้ถุน หรือก่อฐานซ้อนชั้นรองรับอาคารแบบมีเสาพาไลโดยรอบ แต่หอไตรทรงโรงทำผนังเจาะช่องหน้าต่างมีปรากฏมาก่อนในกลุ่มหอไตรเครื่องไม้  ดังนั้นรูปแบบพิเศษของวิหารทิศเหนือจึงเกี่ยวเนื่องกับหน้าที่การใช้งานระยะแรกในฐานะหอไตรของวัด  ตรงข้ามกับวิหารทิศใต้ (ศาลาการเปรียญหลังเก่า) เป็นงานบูรณะขึ้นใหม่เกือบทั้งหมดด้วยเดิมผนังแตกและพังทลายลง แม้ภายนอกมีรูปแบบเหมือนวิหารทิศเหนือแต่ภายในเป็นระบบเสาร่วมในรับน้ำหนักเครื่องบนอาคาร ไม่แน่ชัดว่าการใช้งานแรกสร้างอาคารหลังนี้เป็นหอไตรดังกล่าวถึงในกลอนข้างต้นหรือไม่ […]

ข้อมูลการบูรณปฏิสังขรณ์อุโบสถวัดหงส์รัตนารามระบุว่าสมเด็จพระเจ้าตากสินทรงสร้างอุโบสถขนาดใหญ่ขึ้นก่อนได้รับบูรณะครั้งใหญ่ในรัชกาลที่ 3 สมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย์ทรงบูรณะมาก่อน และสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอกรมขุนอิศราศรังสรรค์ (พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) ทรงรับผิดชอบต่อจนแล้วเสร็จในรัชกาลถัดมา สัมพันธ์กับโครงสร้างอาคารขนาดใหญ่มีเสาพาไลผังสี่เหลี่ยมรับน้ำหนักเครื่องหลังคาตามแบบพระราชนิยม รัชกาลที่ 3 อย่างไรก็ตามปรากฏการใช้องค์ประกอบสถาปัตยกรรมแบบเก่าร่วมด้วย ได้แก่ รูปแบบเสาร่วมในประธานผังกลมประดับบัวหัวเสา และการทำช่องหน้าต่างคู่บนหน้าบัน ซึ่งอาจทำขึ้นล้องานโครงสร้างที่เคยมีอยู่ก่อนการบูรณะ หรือกรณีเป็นความคิดเพิ่มเติมในการปฏิสังขรณ์สมัยรัชกาลที่ 3 ซึ่งมีความเป็นไปได้มากกว่าแสดงถึงการนำองค์ประกอบแบบเก่ามาใช้ร่วมกับรูปแบบไทยประเพณีอื่นๆ สอดคล้องกับงานสร้างภายในวัดเก่าที่มีฐานะความสำคัญในสมัยธนบุรี เฉพาะการประดับหน้าต่างคู่บนตับล่างหน้าบันปรากฏขึ้นในงานร่วมสมัยย่านฝั่งธนบุรีที่กษัตริย์ และขุนนางระดับสูงสร้างในวัดสำคัญมาแต่สมัยธนบุรีร่วมกับวัดหงส์รัตนาราม ได้แก่ อุโบสถวัดระฆังโฆษิตาราม ซึ่งรัชกาลที่ 3 โปรดเกล้าฯ สร้างขึ้นใหม่แทนอุโบสถเดิมที่ปรับไปเป็นวิหารหลังเหตุการณ์ไฟไหม้วัด […]

หมู่เจดีย์ทรงเครื่องสลับคั่นด้วยวิหารกุฏิ (กุฏิพุทธองค์) ตั้งร่วมกันบนฐานไพทีด้านหลังอุโบสถ วัดอินทาราม ได้รับการบูรณะครั้งใหญ่สมัยท่านเจ้าคุณพระทักษิณคณิศรเป็นเจ้าอาวาส (พ.ศ. 2448-2484) ข้อมูลจารึกบนผนังวิหารน้อยทิศตะวันตกระบุข้อความว่า “ข้าพเจ้าคุณนายขันทอง พระยาบริรักษ์จัตุรงค์และคุณหญิง ได้บริจาคเงินปฏิสังขรณ์วิหารหลังนี้ เป็นจำนวนเงิน ๑,๔๗๐ บาท เสร็จเมื่อเดือน ๑๐ แรม ๑๒ (?) ค่ำ วันที่ ๑๐ ตุลา ๒๔๘๓” ส่วนวิหารอีก 3 […]