วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามเป็นพระอารามที่มีจำนวนหอไตรมากที่สุดกว่าพระอารามแห่งใด โดยมีจำนวนทั้งสิ้นถึง 6 หลัง คือหอไตรในเขตสังฆาวาสจำนวน 5 หลัง และหอไตรที่อยู่ในเขตพุทธาวาสอีก 1 หลัง พระมณฑปหอธรรม หรือพระมณฑปหอไตรวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามตั้งอยู่ในแนวแกนหลักที่สำคัญทางทิศตะวันตกภายในเขตพุทธาวาส มีกำแพงแก้วและศาลาทิศจำนวน 3 หลังล้อมรอบ สร้างขึ้นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยโปรดให้สถาปนาขึ้นใหม่ทั้งหมดแทนหอธรรมเก่าซึ่งสร้างมาตั้งแต่ครั้งรัชกาลที่ 1 ที่ได้ชำรุดทรุดโทรมลง โดยมีพระราชประสงค์เพื่อทดแทนคุณพระอัยกา ดังความจากโคลงดั้นเรื่องปฏิสังขรณ์วัดพระเชตุพนจากพระนิพนธ์กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรสว่า “ไทธยลหนหอธรรม์ อันชำรุดทรุดโทรมล้วน ถ้วนทกแหล่งแห่งหลังคา ฝาพื้นประหรัก หักพังเนื่อง เครื่องบนกระบาลนานผุค้าน ด้านสูงต่ำคร่ำคร่าทลาย สลายปูนอิฐพิศเพิกคราก มากร้าวแตกแมกบุบราน การควรคิดกิจเกื้อกอป ชอบริปฏิสังขรณ์ คุณทดแทนเอย องค์พระไอยกากั้ง เกษเสียมฯ” (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพน, 2544) รูปแบบทางสถาปัตยกรรมเป็นอาคารเครื่องก่อในผังแบบจตุรมุข ผังชั้นในเป็นรูป 8 เหลี่ยมมีประตูทางเข้าทั้ง 4 ทิศ ประการสำคัญคือเป็นสถาปัตยกรรมปราสาทเครื่องยอดทรงมงกุฎ ซึ่งเป็นลักษณะของหอไตรรูปแบบพิเศษที่แสดงถึงความสำคัญและศักดิ์ที่สูงยิ่ง มีงานประดับตกแต่งด้วยชิ้นกระเบื้องเคลือบประกอบเป็นลายดอกไม้และใบไม้ อันเป็นลักษณะที่มักปรากฏกับงานประดับตกแต่งสถาปัตยกรรมแบบพระราชนิยมในรัชกาลที่ 3

ผังพื้นพระมณฑปหอไตร วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม

พระมณฑปหอไตร วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม