สมัยรัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ที่ค่านิยมการสร้างงานศิลปกรรมอย่างไทยประเพณีแปรเปลี่ยนไป บทบาทหน้าที่ของกระจกเกรียบโบราณที่ใช่ประดับประดาในงานศิลปกรรมถูกใช้น้อยลง จนสูญหายไปในช่วงเวลาหนึ่ง เมื่อมีการบูรณะงานศิลปกรรมประดับกระจกเกรียบก็ไม่สามารถหากระจกเกรียบโบราณแบบเดิมได้ จึงมีการนำเข้ากระจกแก้วชนิดบางจากจีน (มีลักษณะเป็นกระจกเงาที่มีซิลิกาเป็นองค์ประกอบหลัก) พบหลักฐานร่องรอยการซ่อมแซมประดับกระจกชนิดบาง เช่น พระเสลี่ยงกง สมัยรัตนโกสินทร์ (พุทธศตวรรษที่ 24-25) ปัจจุบันจัดแสดงในพระที่นั่งภิมุขมณเฑียร พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร โดยมีการประดับกระจกแก้ชนิดบาง (ซึ่งก็เรียกกันในหมู่ช่างว่า “กระจกเกรียบ” เช่นเดียวกับแก้วกระจกสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ โดยเป็นการเรียกตามลักษณะทางกายภาพของกระจกที่มีความบาง และเปราะอย่างข้าวเกรียบ) ทับกระจกเกรียบสีต่างๆ ซึ่งเป็นของเดิมสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ […]

การใช้ความรู้ทางประวัติศาสตร์ศิลปะเพื่อวิเคราะห์รูปแบบ และประวัติการสร้างงานศิลปกรรมเพื่อกำหนดยุคสมัย เช่น บานประตูเก่าของวัดสุปัฏนารามวรวิหาร แกะสลักลวดลายเครือเถา ศิลปะแบบท้องถิ่น จังหวัดอุบลราชธานี (ภาพที่1) ที่สร้างขึ้นสมัยรัชกาลที่ 4 มีการประดับด้วยกระจกเกรียบสีคราม (สีขาบ หรือกรมท่า) เมื่อพิจารณาสีและเนื้อกระจกมีลักษณะเช่นเดียวกับกระจกเกรียบในงานศิลปกรรมสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ที่พบในเขตพระนคร (ภาพที่ 2) โดยสรุปกระบวนการดังกล่าวมานี้ เป็นการเริ่มต้นด้วยการศึกษารูปแบบของงานศิลปกรรมเพื่อกำหนดยุคสมัย เมื่อทราบยุคสมัยของงานศิลปกรรมที่ชัดเจนแล้ว จึงนำตัวอย่างกระจกเกรียบโบราณในงานศิลปกรรมนั้นไปวิเคราะห์ด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์ เพื่อให้ทราบองค์ประกอบของแร่ธาตุในเนื้อกระจกเกรียบโบราณ เป็นแนวทางการประดิษฐ์กระจกเกรียบขึ้นมาใหม่สู่การบูรณะและอนุรักษ์งานศิลปกรรมกระจกเกรียบของไทยต่อไป

จากการสำรวจพบว่าพระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ในปัจจุบันมีการบูรณะปฏิสังขรณ์อย่างต่อเนื่อง จนเป็นการประดับด้วยกระจกแก้วสมัยใหม่ (กระจกเงาสีต่าง ๆ) โดยใช้กาวอีพ็อกซีเป็นวัสดุในการยึดติด และซุ้มพระเสมารอบพระอุโบสถ ประจำทิศทั้ง 8 ก็มีการบูรณะเปลี่ยนแปลงมาใช้กระจกแก้วสมัยใหม่ทั้งหมด แต่ยังคงหลงเหลือกระจกเกรียบในศิลปกรรมงานช่างในสมัยรัชการที่ 3 ที่ได้รับการอนุรักษ์ไว้เมื่อคราวบูรณปฏิสังขรณ์วัดในครั้งสมโภชกรุงรัตนโกสินทร์ 200 ปี พุทธศักราช 2525 สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี โปรดเกล้าฯ รวบรวมกระจกเกรียบชุดเก่าที่ยังคงสภาพดีอยู่นั้น มาประดับไว้ที่เสานางราย บริเวณเฉลียงมุขด้านทิศตะวันตกทั้ง 4 เสา […]

คุณค่าและความสำคัญของวัดพุทไธศวรรย์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ปรากฏในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 1 ดังนี้ “…โปรดให้เชิญพระเทพบิดร คือ พระรูปสมเด็จพระรามาธิบดี (อู่ทอง) ซึ่งเป็นปฐมวงศ์สร้างกรุงเก่ามาแปลงเป็นพระพุทธรูปหุ้มเงินปิดทองประดิษฐานไว้ในพระวิหาร พระวิหารนั้นพระราชทานนามว่า หอพระเทพบิดร…” และยังพบหลักฐานเกี่ยวกับการบูรณปฏิสังขรณ์งานศิลปกรรมวัดพุทไธศวรรย์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ในรัชกาลสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว วัดพุทไธศวรรย์ เป็นวัดในกรุงศรีอยุธยาวัดหนึ่งที่พระองค์ทรงเสด็จมาพระราชทานพระกฐินโดย กระบวนพระยุหยาตราทางชลมารค เมื่อครั้งเสด็จพระราชทานพระกฐิน ณ เมืองปทุมธานี และกรุงเก่าหรือพระนครศรีอยุธยา ดังปรากฏข้อความเกี่ยวกับเหตุการณ์พระราชทานพระกฐินครั้งนี้ในจดหมายเหตุ ในรัชกาลที่ 4 และในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ […]

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว วัดพระศรีรัตนศาสดารามเริ่มทรุดโทรม จึงทรงบูรณปฏิสังขรณ์ตั้งแต่ พ.ศ. 2374 แล้วเสร็จเมื่อ พ.ศ. 2391 มีหลักฐานเกี่ยวกับการประดับกระจกในสมัยรัชการที่ 3 คือ การประดับกระจกฝาผนังด้านนอกของพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ซึ่งแต่เดิมเป็นลายทองเขียนรดน้ำพื้นแดง เป็นลายพุ่มทรงข้าวบิณฑ์   ทรงโปรดให้แก้เป็นลายปั้นปิดทองประดับกระจก (คณะอนุกรรมการประชาสัมพันธ์และบันทึกเหตุการณ์ปฏิสังขรณ์วัดพระศรีรัตนศาสดารามและพระบรมมหาราชวัง, 2525) จากการสำรวจพบว่าพระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ในปัจจุบันมีการบูรณปฏิสังขรณ์อย่างต่อเนื่อง จนปัจจุบันเป็นการประดับด้วยกระจกแก้วสมัยใหม่ ใช้กาวอีพ็อกซีเป็นวัสดุในการยึดติด จะเหลือเพียงแต่เสานางรายบริเวณระเบียงหลังพระอุโบสถจำนวน 4 ต้นที่ยังคงให้มีการอนุรักษ์โดยประดับกระจกเกรียบของเก่าเมื่อครั้งต้นกรุงรัตนโกสินทร์ จึงได้ใช้เป็นต้นแบบในการเปรียบเทียบศึกษาด้านสีและเนื้อของกระจกเกรียบที่ประดิษฐ์ขึ้นมาใหม่ โดยใช้สูตรเคมีเช่นเดียวกับกระจกเกรียบตัวอย่างที่ประดับลายปูนปั้นที่พระเขนยพระพุทธไสยาส […]

การศึกษางานศิลปกรรมประดับกระจกเกรียบที่ปรากฏในพระอารามหลวงที่สร้างขึ้นสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว งานวิจัยนี้ได้เลือกตัวอย่างงานศิลปกรรมประดับกระจก โดยจำแนกงานศิลปกรรมประดับกระจกเกรียบที่พบในพระอารามหลวงที่สร้างขึ้นสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว 3 กลุ่มพระอาราม ได้แก่ วัดที่ทรงสถาปนาสืบเนื่องจากรัชกาลก่อน วัดที่ทรงสถาปนาใหม่ และวัดที่พระราชโอรสทรงสร้างถวาย พบว่ารูปแบบสถาปัตยกรรมในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้นมีทั้งที่สร้างต่อเนื่องมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 1 แม้จะมีการเปลี่ยนแปลงไปบ้าง แต่ก็ไม่ถึงกับยกเลิกขนบธรรมเนียมนิยมดั้งเดิมที่สืบทอดรูปแบบของงานศิลปกรรมมาอย่างน้อยตั้งแต่สมัยอยุธยา มาถึงสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น ที่เรียกว่า “แบบประเพณีนิยม” วัดที่สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 3 มีลักษณะสำคัญของรูปแบบสถาปัตยกรรม ที่ส่งผลต่องานศิลปกรรมประดับกระจกเกรียบในรัชกาลนี้ โดย แบ่งออกเป็น 2 ลักษณะ คือ งานศิลปกรรมประดับกระจกเกรียบในงานสถาปัตยกรรมแบบประเพณีนิยม […]

การวิจัยนี้ได้ใช้แนวทางการศึกษาด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์เพิ่มขึ้นอีกมิติ โดยบูรณาการศิลปกรรมศาสตร์และวิทยาศาสตร์ ดังเช่น การศึกษารูปแบบงานศิลปกรรมกระจกเกรียบประดับพระเขนย พระพุทธไสยาสน์ วัดพระเชตุพนฯ เป็นการผูกลายดอกพุดตานในงานศิลปกรรมในสมัยรัชกาลที่ 3 แสดงให้เห็นถึงศิลปะอย่างพระราชนิยม ที่มีการประดับกระจกเกรียบในงานศิลปกรรมศิลปะอิทธิพลจีน แสดงผ่านการสร้างงานศิลปกรรมและแนวคิดการออกแบบงานช่างไทยในสมัยนั้น และเมื่อทราบรูปแบบทางศิลปกรรมของงานประดับกระจกเกรียบ รู้ยุคสมัยในการสร้างงานศิลปกรรมของช่างแล้ว จึงทำการประดิษฐ์กระจกเกรียบขึ้นมาใหม่โดยใช้องค์ประกอบทางเคมีเช่นเดียวกับกระจกเกรียบในงานศิลปกรรมนั้นนำมาใช้ทำการบูรณะจริง พบว่า สามารถทดแทนกระจกโบราณในงานศิลปกรรมที่สร้างขึ้นร่วมยุคสมัยเดียวกันได้ โดยมีรูปแบบ สี ใกล้เคียงหรือเหมือนเดิมทุกประการ สามารถตรวจสอบเปรียบเทียบจากการนำไปใช้ในงานบูรณะที่ใกล้เคียงกลมกลืนกับกระจกเกรียบโบราณของเดิม ที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานความถูกต้องทางด้านรูปแบบศิลปกรรม และด้านกรรมวิธีการอนุรักษ์ กล่าวคือ เป็นกระบวนการที่เริ่มต้นด้วยการศึกษารูปแบบ “ศิลปกรรม” แล้ววิเคราะห์ด้วย […]

การวิจัยนี้ได้ใช้แนวทางการศึกษาด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์เพิ่มขึ้นอีกมิติ โดยบูรณาการศิลปกรรมศาสตร์และวิทยาศาสตร์ ในการศึกษาวิจัยจึงเริ่มต้นด้วยการศึกษารูปแบบงานศิลปกรรมเพื่อกำหนดอายุยุคสมัยการสร้างงานศิลปกรรมที่มีการประดับกระจกเกรียบโดยใช้กระจกเกรียบโบราณเป็นต้นแบบ ศึกษาวิเคราะห์องค์ประกอบวัตถุธาตุของกระจกเกรียบด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์ และประดิษฐ์กระจกเกรียบขึ้นมาใหม่ให้มีคุณสมบัติเหมือนเดิมหรือคุณภาพที่เท่าเทียมของโบราณมากที่สุดทั้งเนื้อและสี แล้วนำมาเปรียบเทียบความกลมกลืนนำไปสู่การบูรณะและอนุรักษ์กระจกเกรียบในงานศิลปกรรม ดังเช่น การบูรณะอนุรักษ์กระจกเกรียบพุทธบัลลังก์พระศรีศากยมุนีในพระวิหารหลวงวัดสุทัศนเทพวรารามในครั้งนี้ มีการสำรวจเก็บข้อมูลเกี่ยวกับงานช่างกระจกเกรียบที่หลงเหลืออยู่พบกระจกหลังฐานประดับแววกระจกเกรียบที่เป็นของเดิมโดยช่างสมัยนั้นที่ใช้กระจังดินเผาลงรักติดแววประดับกระจกเกรียบแล้วปิดทองทำเปลวสอดคล้องหมายรับสั่งในสมัยรัชกาลที่ 3 และเมื่อพบหลักฐานร่องรอยได้ทราบถึงยุคสมัยในการสร้างงานศิลปกรรมของช่างแล้วจึงทำการประดิษฐ์กระจกเกรียบขึ้นมาใหม่โดยใช้องค์ประกอบทางเคมีเช่นเดียวกับกระจกเกรียบในงานศิลปกรรมนั้นนำมาใช้ทำการบูรณะจริง ผลที่ได้พบว่าสามารถทดแทนกระจกโบราณในงานศิลปกรรมที่สร้างขึ้นร่วมยุคสมัยเดียวกันได้ โดยมีรูปแบบและสีใกล้เคียงหรือเหมือนเดิมทุกประการ สามารถตรวจสอบเปรียบเทียบจากการนำไปใช้ในงานบูรณะที่ใกล้เคียงกลมกลืนกับกระจกเกรียบโบราณของเดิมที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานความถูกต้องทางด้านรูปแบบศิลปกรรมและด้านกรรมวิธีการอนุรักษ์ กล่าวคือ เป็นกระบวนการที่เริ่มต้นด้วยการศึกษารูปแบบ “ศิลปกรรม” แล้ววิเคราะห์ด้วย “วิทยาศาสตร์” สู่การบูรณะและอนุรักษ์ศิลปกรรมกระจกเกรียบของไทยต่อไปอย่างยั่งยืน  

หอไตร หรือหอพระไตรปิฎกเป็นสถาปัตยกรรมขนาดเล็กที่ปรากฏอยู่ภายในวัด โดยมักตั้งอยู่ในเขตสังฆาวาส หรือบางแห่งก็ตั้งอยู่ในเขตพุทธาวาสด้วย ความสำคัญของหอไตรมิได้มีเพียงแค่การใช้งานอันเป็นสถานที่สำหรับเก็บรักษาพระไตรปิฎกหรือคัมภีร์ต่างๆในพระพุทธศาสนาเท่านั้น แต่ยังมีความหมายที่สำคัญคือเป็นที่ประดิษฐานของพระเจดีย์ เนื่องด้วยพระไตรปิฎกนั้นถือเป็นพระเจดีย์ประเภทหนึ่งคือ “ธรรมเจดีย์” มีความหมายถึงที่ตั้งแห่งการเคารพบูชา ซึ่งมีมูลเหตุมาจากการจารึกพระธรรมเป็นตัวอักษรประดิษฐานไว้เป็นที่บูชา โดยอ้างจากพุทธบรรหารที่พระพุทธองค์ทรงตรัสไว้ว่าพระธรรมจะแทนพระองค์ต่อไป เมื่อพระไตรปิฎกมีความสำคัญดังนี้แล้ว หอไตรจึงมีรูปแบบที่แสดงถึงฐานานุศักดิ์ของอาคารที่สูงตามไปด้วย เช่นเป็นสถาปัตยกรรมเครื่องลำยอง เครื่องยอดปราสาท และมีองค์ประกอบรวมทั้งการประดับตกแต่งด้วยงานช่างแขนงต่างๆที่ประณีตงดงาม อย่างไรก็ตามรูปแบบของการเก็บรักษาพระไตรปิฎกและคัมภีร์ต่างๆได้วิวัฒนาการเปลี่ยนแปลงไป เป็นเหตุให้การสร้างหอไตรได้ลดความนิยมลงจนไม่ปรากฏอีก พร้อมกับความหมายที่สำคัญและลึกซึ้งของพระไตรปิฎกและหอไตรที่สูญหายไปด้วย ไม่เป็นที่เข้าใจของคนรุ่นหลังอีก อ้างอิง ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. ตำนานพระพุทธเจดีย์. กรุงเทพฯ […]