หลักฐานที่ใช้ในการศึกษานอกจากจะตรวจสอบงานประเภทเดียวกันแล้ว ยังจำเป็นต้องตรวจสอบหลักฐานงานศิลปกรรมประเภทอื่นๆ เพื่อช่วยให้งานมีความถูกต้องและแม่นยำมากขึ้น หลักฐานที่เลือกใช้ในครั้งนี้คือ ลายเส้นจากบันทึกชาวต่างชาติอย่างจดหมายเหตุ ลา ลูแบร์ และจากภาพอาคารในงานจิตรกรรมฝาผนัง *ในกรณีของบันทึกชาวต่างชาติอย่างจดหมายเหตุ ลา ลูแบร์ มีภาพอุโบสถทำเป็นอาคารมีมุขยื่นออกไปทางด้านหน้าและด้านหลังที่เรียกว่า “อาคารทรงมุขโถงหลังคาจั่วเปิด” โดยอาคารลักษณะนี้มีความคล้ายคลึงกับอุโบสถ วัดใหม่เทพนิมิตร *อาคารอีกรูปแบบหนึ่งพบในงานจิตรกรรมภายในตำหนักพระพุทธโฆษาจารย์ วัดพุทไธศวรรย์ จ.พระนครศรีอยุธยา มีภาพ “อาคารแบบมีหลังคากันสาดยื่นออกมาทั้ง 4 ด้าน” พบอาคารลักษณะนี้เช่น พระอุโบสถ วัดสุวรรณาราม *อาคารอีกประเภทหนึ่งพบในงานจิตรกรรมภายในตำหนักพระพุทธโฆษาจารย์เช่นกัน […]

ลักษณะแผนผังเขตพุทธาวาสแบบการวางอุโบสถและวิหารคู่ขนานกัน ในเบื้องต้นอาจกล่าวได้ว่าเป็นรูปแบบการจัดวางแผนผังแบบหนึ่งที่พบในเขตบางกอกมาแล้วตั้งแต่สมัยอยุธยา โดยเฉพาะพื้นที่ในย่านฝั่งธนบุรี ดังจะเห็นได้จากวัดที่มีประวัติการสร้างสมัยอยุธยาบางวัดก็มีการวางแผนผังเช่นนี้ อย่างที่โบสถ์น้อย วิหารน้อย วัดอรุณราชวราราม วัดสุวรรณาราม จากการสำรวจเบื้องต้นพบว่าน่าจะเป็นรูปแบบแผนผังที่อาจนิยมในพื้นที่ย่านนี้มาก่อน เนื่องจากยังไม่พบหลักฐานว่าวัดสมัยอยุธยาในพื้นที่อื่นวางผังลักษณะดังกล่าว เมื่อเข้าสู่สมัยรัตนโกสินทร์การวางผังอุโบสถและวิหารคู่ขนานกัน ยังคงได้รับความนิยมในพื้นที่กรุงเทพฯ และได้กระจายออกไปยังพื้นที่อื่นๆ รอบนอกด้วย เช่น วัดเครือวัลย์ วัดประเสริฐสุธาวาส และวัดบางน้ำผึ้งนอก เป็นต้น

อาคารทรงจั่นหับ หรือ อาคารที่มีเพิงยื่นออกไปทางด้านหน้าและด้านหลัง ถือเป็นหนึ่งในรูปแบบอาคารที่นิยมใช้สร้างเป็นอุโบสถและวิหารของวัดในย่านฝั่งธนบุรี ในช่วงพุทธศตวรรษทื่ 24 หรือในสมัยอยุธยาตอนปลายจนถึงในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น เช่น โบสถ์น้อย วิหารน้อยวัดอรุณราชวราราม พระอุโบสถวัดดุสิดาราม พระอุโบสถวัดทองธรรมชาติ พระอุโบสถวัดภคินีนาถ อุโบสถวัดสวนสวรรค์ อุโบสถวัดทอง เป็นต้น รูปแบบอาคารเช่นนี้อาจเกี่ยวข้องกับลักษณะบ้านเรือนที่เป็นอาคารเครื่องไม้ของบ้านเรือนไทยแบบพื้นถิ่นทั่วไปในภาคกลาง หากแต่ปรับเปลี่ยนวัสดุจากบ้านเครื่องไม้เป็นอาคารก่ออิฐถือปูน กรณีประโยชน์ของการสร้างเพิงกับบ้านพักอาศัย นอกจากจะใช้เป็นหลังคากันแดดกันฝนไม่ให้เข้ามาในตัวบ้านที่เป็นเขตพักอาศัยแล้ว ยังทำให้สามารถเปิดประตูห้องเพื่อให้อากาศถ่ายเทได้ถึงแม้ฝนจะตกหรือแดดจะส่องลงมาก็ตาม ส่วนกรณีของการสร้างเพิงกับโบสถ์และวิหารก็คงมีหน้าที่และประโยชน์เช่นเดียวกับบ้านพักอาศัย และเป็นการออกแบบหลังคายื่นออกมาจากตัวอาคารรูปแบบหนึ่งเพื่อคลุมบริเวณหน้าประตูทางเข้าที่ทุกโบสถ์ วิหารจำเป็นต้องมี ลักษณะสำคัญของอาคารกลุ่มนี้ จุดสังเกตนอกจากจะอยู่ที่เพิงด้านหน้าและด้านหลังแล้ว […]

“หน้าบัน” เป็นองค์ประกอบหนึ่งของอาคารที่สำคัญ และมักได้รับการตกแต่งให้สวยงามตามฝีมือช่างและการสืบทอดรูปแบบ เทคนิคต่อๆ กันมา ลวดลายบนหน้าบันที่อุโบสถวัดบางยี่ขัน คงเป็นอีกแบบแผนหนึ่งที่แสดงถึงการสืบทอดโครงสร้างลวดลายมาจากสมัยอยุธยา โดยการประกอบขึ้นจากลายก้านขดไล่ขึ้นไปตามกรอบสามเหลี่ยม (ลายเส้นสีส้ม) แล้วแทรกด้วยลายเถาคดโค้งที่อยู่บริเวณกลางหน้าบัน (ลายเส้นสีฟ้า) ความพิเศษของหน้าบันอุโบสถวัดบางยี่ขัน คือการใช้ลายเถาคดโค้งเข้ามาด้วย เนื่องจากหน้าบันโดยส่วนใหญ่ที่พบมักใช้แค่ลายก้านขดเท่านั้น จากการศึกษาหลักฐานงานศิลปกรรมสมัยอยุธยาในปัจจุบัน พบว่ามีบางแห่งปรากฏลักษณะคล้ายกับวัดบางยี่ขัน เช่น หน้าบันวิหารพระพุทธบาทสี่รอย วัดพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี แต่หน้าบันบางแห่งพบเฉพาะลายเถาคดโค้งในแนวตั้งเพียงอย่างเดียว เช่น วัดไผ่ล้อม จังหวัดเพชรบุรี ด้วย จึงทำให้เกิดข้อสังเกตที่ว่า […]

“หน้าบัน” เป็นองค์ประกอบหนึ่งของอาคารที่สำคัญ และมักได้รับการตกแต่งให้สวยงามตามฝีมือช่างและการสืบทอดรูปแบบ เทคนิคต่อๆ กันมา หน้าบันของวัดในพื้นที่ฝั่งธนบุรี คงมีตัวอย่างที่แสดงให้เห็นถึงการสืบทอดมาจากงานช่างในสมัยอยุธยาด้วย ดังเช่นที่อุโบสถวัดใหม่เทพนิมิตร ลักษณะการวางแบบแผนลายแบ่งเป็น 2 ส่วนใหญ่ๆ คือ เส้นกึ่งกลางในแนวตั้ง และส่วนลายด้านซ้ายและขวาที่ออกแบบให้สมดุลกัน ในกรณีของหน้าบันอุโบสถวัดใหม่เทพนิมิตร ลักษณะแกนลายในตำแหน่งกึ่งกลางใช้กรอบลายพุ่มข้าวบิณฑ์ประดับเป็นจังหวะ โดยด้านล่างทำกรอบลายข้าวบิณฑ์ให้มีขนาดใหญ่ที่สุด และไล่ระดับลดหลั่นกันขึ้นไป ส่วนรายละเอียดการประดับลวดลายด้านข้างทั้งซ้ายและขวาจะประดับลายก้านขดเป็นหลัก โดยจะเน้นลายก้านขดตัวล่างให้มีขนาดใหญ่และม้วนลงด้านล่าง ถัดขึ้นไปเป็นลายก้านขดที่มีขนาดเล็กกว่าและม้วนขึ้นด้านบน ทำลักษณะนี้ไปเรื่อยๆ จนถึงกรอบด้านบน ลักษณะดังกล่าวนี้เป็นแบบแผนลวดลายบนหน้าบันที่นิยมมากที่สุด เห็นได้จากหลักฐานที่ยังคงหลงเหลืออยู่ทั้งอุโบสถวัดมเหยงคณ์ หน้าบันอุโบสถวัดบรมพุทธาราม […]

วัดสุวรรณาราม ตั้งอยู่ริมคลองบางกอกน้อย หันหน้าวัดไปทางคลอง จากประวัติเชื่อกันว่าเป็นวัดเก่าแก่ตั้งแต่สมัยอยุธยา ตามที่พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาได้กล่าวถึงเหตุการณ์เมื่อครั้งในสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรีโปรดเกล้าฯ ให้นำเชลยศึกพม่าไปประหารชีวิตที่วัดทอง วัดทองนี้คงเป็นวัดเดียวกับวัดที่รัชกาลที่ 1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์โปรดเกล้าฯ ให้รื้อและสร้างขึ้นใหม่ทั้งพระอารามและพระราชทานนามว่า “วัดสุวรรณาราม” โดยมีพระราชประสงค์สำคัญอย่างหนึ่ง คือ เพื่อเป็นที่ประกอบพิธีปลงพระศพของเจ้านายและศพของขุนนางชั้นผู้ใหญ่ ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 3 พระองค์ทรงเห็นว่าวัดสุวรรณารามทรุดโทรมจึงได้ทรงบูรณปฏิสังขรณ์ และมีการฉลองวัดในปี พ.ศ.2374 งานศิลปกรรมในปัจจุบันคงแสดงให้เห็นถึงการสืบทอดงานช่างในสมัยอยุธยา ถึงแม้จะสร้างขึ้นใหม่ทั้งอารามในสมัยรัชกาลที่ 1 ก็ตาม เช่น การจัดวางแผนผังอุโบสถ กับ […]

วัดในพื้นที่ย่านฝั่งธนบุรีที่ทำการศึกษาเป็นกลุ่มวัดซึ่งมีรูปแบบแผนผังและการประดับตกแต่งอาคารแบบไทยประเพณี กำหนดอายุในช่วงราวพุทธศตวรรษที่ 23-24 อยู่บริเวณเขตบางพลัด เขตบางกอกน้อย เขตบางกอกใหญ่ กรุงเทพมหานคร และพื้นที่ใกล้เคียง เช่น วัดใหม่เทพนิมิตร วัดดุสิดาราม วัดบางยี่ขัน วัดสุวรรณาราม วัดระฆังโฆสิตาราม และวัดอรุณราชวราราม เป็นต้น รูปแบบงานช่างแบบไทยประเพณีที่ปรากฏจึงน่าจะมีหลักฐานของงานศิลปกรรมที่แสดงให้เห็นถึงการสืบเนื่องงานช่างแบบไทยประเพณีจากสมัยอยุธยาเป็นราชธานี หลงเหลืออยู่บ้าง ทั้งในเรื่องการวางแผนผังเขตพุทธาวาส โครงสร้างอาคาร รวมทั้งการประดับตกแต่งภายนอกอาคารที่นิยมใช้เครื่องไม้เป็นวัสดุหลักในส่วนเครื่องลำยอง หน้าบัน สาหร่ายและรวงผึ้ง เนื่องจากพื้นที่ดังกล่าวมีหลักฐานการอยู่อาศัยเป็นชุมชนขนาดใหญ่และมีความสำคัญมาแล้วอย่างช้าในสมัยอยุธยา ดังนั้นจึงน่าจะมีงานช่างที่ยังคงหลงเหลืออยู่และสืบต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร์ นอกจากนี้รูปแบบที่ปรากฏอาจจะแสดงถึงความสัมพันธ์กับงานช่างหลวงและงานช่างแบบท้องถิ่น […]

พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเป็นต้นแบบสำคัญของสถาปัตยกรรมสมัยรัตนโกสินทร์ที่เรียกว่า “พระมหาปราสาท” สร้างขึ้นเพื่อเป็นสถานที่ทรงประกอบพระราชกรณียกิจและเพื่อเฉลิมพระเกียรติยศแห่งองค์ประมหากษัตริย์ มีรูปแบบเป็นอาคารก่ออิฐถือปูนแบบไทยประเพณี หลังคาเป็นเครื่องไม้มุงกระเบื้อง ประดับเครื่องลำยองซึ่งประกอบด้วยช่อฟ้า ใบระกา นาคสะดุ้ง มีสิ่งที่โดดเด่น คือ การประดับปลายกรอบหน้าบันด้วยนาคเบือนแทนหางหงส์ ซึ่งพบเพียงไม่กี่แห่งในพระบรมมหาราชวัง ที่หน้าบันทั้ง 4 ทิศและหน้าบันมุขเด็จด้านทิศเหนือประดับประติมากรรมรูปพระนารายณ์ทรงครุฑ แวดล้อมด้วยลายก้านขดออกปลายเทพพนมซึ่งเป็นลวดลายที่สืบต่อมาจากสมัยอยุธยา สัญลักษณ์ดังกล่าวสะท้อนคติความเชื่อที่ว่าพระมหากษัตริย์เปรียบดังองค์พระนารายณ์ เทพเจ้าที่อยู่ในสถานะกษัตริย์ผู้ปกครองตามคติความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ได้อวตารมาปกครองยังโลกมนุษย์ ส่วนหลังคาที่มุงด้วยกระเบื้องเคลือบสีซ้อนชั้นนั้น แต่เมื่อแรกสร้างยังเป็นหลังคาดาดด้วยดีบุก ที่รักแร้หรือมุมฉากทั้ง 4 ของชั้นหลังคาประดับด้วยประติมากรรมรูปครุฑยุดนาค ที่กึ่งกลางของชั้นหลังคาจตุรมุขประดับด้วยยอดทรงปราสาทที่เป็นทรงกรวยแหลมสูง ลักษณะเครื่องหลังคาที่เป็นทรงปราสาทนี้ ยังเป็นต้นแบบในการสร้างพระมหาปราสาทองค์อื่น […]

พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทถือเป็นต้นแบบของงานช่างหลวงในสมัยรัตนโกสินทร์ที่เป็นสถาปัตยกรรมเนื่องในสถาบันพระมหากษัตริย์ ซึ่งได้รับรูปแบบและแนวความคิดในการสร้างมาจากพระมหาปราสาทเมื่อครั้งกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีที่ยังคงสภาพสมบูรณ์มาจนถึงปัจจุบันในอดีตที่ผ่านมา พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเป็นสถานที่สำคัญในการประกอบพระราชพิธีต่าง ๆ ที่สำคัญ คือ พระราชพิธีพระบรมศพพระมหากษัตริย์ และพระราชพิธีพระศพพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งได้ถือปฏิบัติมาแต่ครั้งรัชกาลที่ 1 เป็นต้นมา แต่นอกจากจะเป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีดังกล่าวแล้ว พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ยังเป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีที่สำคัญประการอื่นซึ่งเป็นการเฉลิมพระเกียรติยศแห่งองค์พระมหากษัตริย์ในอีกหลายคราว เช่น ในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวได้โปรดเกล้าฯ ให้ใช้พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเป็นที่ประชุมสงฆ์เพื่อสังคายนาพระไตรปิฎกสืบเนื่องจากสมัยรัชกาลที่ 1 พระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช พ.ศ.2454 ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชพิธีฉัตรมงคล และพระราชพิธีอื่นตามแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดขึ้น ณ พระมหาปราสาทแห่งนี้ […]