ในพิธีอุปสมบท (บวชพระภิกษุ) พระวินัยกำหนดให้กระทำในพื้นที่เฉพาะสำหรับสังฆกรรม ซึ่งมีการผูกสีมาเรียบร้อยแล้ว สำหรับวัฒนธรรมพระพุทธศาสนาของดินแดนไทยซึ่งมีนิกายเถรวาทเป็นหลักจะเห็นว่ามีการกำหนดพื้นที่ดังกล่าว โดยตั้งใบเสมาศิลาเพื่อกำหนดขอบเขตให้ชัดเจน และมีการสร้างอาคารภายในพื้นที่ดังกล่าว ซึ่งเรียกว่า อุโบสถ หรือโบสถ์ หลายคนสังเกตเห็นการตั้งใบเสมาในวัดจีนนิกายของไทยหลายแห่ง เช่น วัดมังกรกมลาวาส และวัดโพธิ์แมนคุณาราม และอาจเข้าใจว่าตั้งแต่มีการสร้างวัดจีนนิกายในไทยตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 เป็นต้นมาก็คงมีการตั้งใบเสมาเพื่อกำหนดขอบเขตพื้นที่เพื่อทำสังฆกรรมอยู่แล้ว แต่แท้จริงแล้วการผูกสีมาในวัดจีนนิกายในไทยเพิ่งเริ่มราว พ.ศ.2490 ในสมัยพระมหาคณาจารย์จีนธรรมสมาธิวัตร (โพธิ์แจ้ง) เป็นเจ้าคณะใหญ่จีนนิกาย โดยตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 ที่เริ่มมีการตั้งคณะสงฆ์จีนนิกายจนกระทั่งช่วงก่อน พ.ศ.2490 […]

เมื่อกล่าวถึงพระพุทธศาสนามหายานในไทย หลายคนคุ้นเคยกับคำว่า จีนนิกาย และอนัมนิกาย นามเรียกดังกล่าวเป็นคำเรียกอย่างไทยเพื่อสื่อถึงแหล่งที่มาคือจีน และเวียดนาม ตามลำดับ ทั้งนี้ หลักฐานการสร้างศาสนสถานของทั้งสองนิกายอยู่ในช่วงสมัยกรุงธนบุรี – รัตนโกสินทร์ สำหรับกรุงเทพมหานคร มีวัดจีนนิกายทั้งหมด 5 แห่ง และวัดอนัมนิกายทั้งหมด 7 แห่ง วัดเหล่านี้สัมพันธ์กับชาวจีนและชาวญวณอพยพในกรุงเทพฯ อย่างมาก น่าสังเกตว่า สถาปัตยกรรม และประติมากรรม แสดงถึงการผสมผสานงานศิลปกรรมที่หลากหลาย มีทั้งที่แสดงเอกลักษณ์ดั้งเดิมของคนอพยพทั้งสองกลุ่ม อีกทั้งแสดงลักษณะใหม่ที่พึ่งเกิดขึ้น […]

ระบบแผนผังเขตพุทธาวาสของวัดสุวรรณารามในปัจจุบัน มีการวางพระอุโบสถและพระวิหารตั้งอยู่คู่ขนานกัน คงเป็นงานบูรณปฏิสังขรณ์ครั้งใหญ่ในสมัยรัชกาลที่ 1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ดังที่กล่าวกันว่าพระองค์โปรดเกล้าฯ ให้รื้อและสร้างขึ้นใหม่ทั้งพระอารามและพระราชทานนามว่า วัดสุวรรณาราม หากแต่ด้วยขนาดของอาคารทั้งสองกลับไม่เท่ากัน จึงเกิดประเด็นสงสัยและได้ตั้งข้อสังเกตว่า เป็นไปได้หรือไม่ที่ “พระวิหาร” คือ “พระอุโบสถหลังเดิม” และ “พระอุโบสถ” ก่อนนั้นคือที่ตั้งของ “พระวิหารหลังเดิม” เนื่องจากวัดในสมัยรัตนโกสินทร์ โดยเฉพาะในเขตพื้นที่กรุงเทพมหานครและพื้นที่ใกล้เคียง ที่สร้างพระอุโบสถและพระวิหารตั้งอยู่คู่ขนานกัน ไม่ว่าจะตั้งอยู่สลับกันอย่างไรก็ตาม พบว่าการจัดวางตำแหน่งของพระอุโบสถมักจะสร้างให้ใกล้กับกุฏิหรือเขตสังฆาวาส เพราะโดยทั่วไปแล้ว การออกแบบแผนผังวัดจะต้องออกแบบให้เหมาะสมกับการใช้งานด้วย หากพระอุโบสถตั้งไกล […]

หากสังเกตการขึ้นตัวอาคารทั้งอุโบสถและวิหารของวัดในย่านฝั่งธนบุรี พบว่าวัดโบราณส่วนใหญ่ไม่ว่าจะเป็นอาคารทรงจั่นหับ อย่างวัดอรุณราชวราราม วัดดุสิดาราม อาคารทรงมุขโถงหลังคาจั่วเปิด อย่างวัดใหม่เทพนิมิตร อาคารมีหลังคากันสาด อย่างวัดสุวรรณาราม มักจะมีบันไดทางขึ้นฐานอาคารบริเวณมุขหน้า-มุขหลัง ที่เป็นชานพักก่อนเข้าสู่ตัวห้องอยู่ทางด้านข้างซ้าย-ขวา หากแต่ไม่ได้พบเฉพาะแค่ย่านฝั่งธนบุรีเท่านั้น เพราะถือเป็นรูปแบบทางขึ้นที่นิยมทำในฝั่งพระนครด้วย จากการสำรวจวัดสมัยอยุธยาในพื้นที่เกาะเมืองและบริเวณใกล้เคียง พบว่าส่วนใหญ่แล้วการขึ้นสู่ชานพักบนฐานอาคารนั้นจะขึ้นทางด้านหน้าและเดินตรงสู่ประตูห้องได้ทันที ยกเว้นตัวอย่างวัดแถบนอกเกาะเมืองฝั่งตะวันออก เช่น วัดมเหยงคณ์ วัดกุฎีดาว วัดสีกาสมุด ที่ทำบันไดทางขึ้นด้านข้าง แต่ก็ถือว่าเป็นส่วนน้อยเมื่อเทียบกับการทำบันไดทางด้านหน้า จากกรณีดังกล่าว อาจแสดงให้เห็นว่าวัดในย่านฝั่งธนบุรีนิยมทำบันไดขึ้นอาคารทางด้านข้างมาแล้วตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี และมีการสืบทอดต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร์ โดยอาจเป็นธรรมเนียมการสร้างวัดในแถบพื้นที่นี้ เพราะต่างกับวัดในพื้นที่อื่นๆ […]

หลักฐานที่ใช้ในการศึกษานอกจากจะตรวจสอบงานประเภทเดียวกันแล้ว ยังจำเป็นต้องตรวจสอบหลักฐานงานศิลปกรรมประเภทอื่นๆ เพื่อช่วยให้งานมีความถูกต้องและแม่นยำมากขึ้น หลักฐานที่เลือกใช้ในครั้งนี้คือ ลายเส้นจากบันทึกชาวต่างชาติอย่างจดหมายเหตุ ลา ลูแบร์ และจากภาพอาคารในงานจิตรกรรมฝาผนัง *ในกรณีของบันทึกชาวต่างชาติอย่างจดหมายเหตุ ลา ลูแบร์ มีภาพอุโบสถทำเป็นอาคารมีมุขยื่นออกไปทางด้านหน้าและด้านหลังที่เรียกว่า “อาคารทรงมุขโถงหลังคาจั่วเปิด” โดยอาคารลักษณะนี้มีความคล้ายคลึงกับอุโบสถ วัดใหม่เทพนิมิตร *อาคารอีกรูปแบบหนึ่งพบในงานจิตรกรรมภายในตำหนักพระพุทธโฆษาจารย์ วัดพุทไธศวรรย์ จ.พระนครศรีอยุธยา มีภาพ “อาคารแบบมีหลังคากันสาดยื่นออกมาทั้ง 4 ด้าน” พบอาคารลักษณะนี้เช่น พระอุโบสถ วัดสุวรรณาราม *อาคารอีกประเภทหนึ่งพบในงานจิตรกรรมภายในตำหนักพระพุทธโฆษาจารย์เช่นกัน […]

ลักษณะแผนผังเขตพุทธาวาสแบบการวางอุโบสถและวิหารคู่ขนานกัน ในเบื้องต้นอาจกล่าวได้ว่าเป็นรูปแบบการจัดวางแผนผังแบบหนึ่งที่พบในเขตบางกอกมาแล้วตั้งแต่สมัยอยุธยา โดยเฉพาะพื้นที่ในย่านฝั่งธนบุรี ดังจะเห็นได้จากวัดที่มีประวัติการสร้างสมัยอยุธยาบางวัดก็มีการวางแผนผังเช่นนี้ อย่างที่โบสถ์น้อย วิหารน้อย วัดอรุณราชวราราม วัดสุวรรณาราม จากการสำรวจเบื้องต้นพบว่าน่าจะเป็นรูปแบบแผนผังที่อาจนิยมในพื้นที่ย่านนี้มาก่อน เนื่องจากยังไม่พบหลักฐานว่าวัดสมัยอยุธยาในพื้นที่อื่นวางผังลักษณะดังกล่าว เมื่อเข้าสู่สมัยรัตนโกสินทร์การวางผังอุโบสถและวิหารคู่ขนานกัน ยังคงได้รับความนิยมในพื้นที่กรุงเทพฯ และได้กระจายออกไปยังพื้นที่อื่นๆ รอบนอกด้วย เช่น วัดเครือวัลย์ วัดประเสริฐสุธาวาส และวัดบางน้ำผึ้งนอก เป็นต้น

หมู่พระมหามณเฑียรเป็นหมู่พระที่นั่งที่ประทับของพระมหากษัตริย์ที่มีความสำคัญและมีอายุเก่าแก่ที่สุดในพระบรมมหาราชวัง ตั้งอยู่ในเขตพระราชฐานชั้นในต่อเนื่องไปยังเขตพระราชฐานกลาง ถือเป็นพระราชมณเฑียรแห่งแรกของกรุงรัตนโกสินทร์ สร้างขึ้นตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเพื่อทรงประกอบพระราชพิธีและเป็นที่ประทับตลอดรัชสมัย และยังเป็นมณฑลพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของพระมหากษัตริย์ในพระราชวงศ์จักรีสืบเนื่องต่อกันมาในทุกรัชกาล ข้อมูลความสำคัญของหมู่พระมหามณเฑียรได้เผยแพร่ในหนังสือหลายเล่มที่สำคัญเล่มหนึ่งคือ หนังสือเรื่อง “พระมหาปราสาทและพระราชมณเฑียรในพระบรมมหาราชวัง” เรียบเรียงโดย ม.ร.ว.แสงสูรย์ ลดาวัลย์ จัดพิมพ์โดยสำนักพระราชวัง ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อเดือนสิงหาคม พ.ศ.2507 เป็นหนังสือที่ผู้เขียนได้ค้นคว้าและรวบรวมข้อมูลประวัติความเป็นมาของหมู่พระมหามณเฑียรจากหลักฐานต่าง ๆ และมีภาพประกอบซึ่งขณะนั้นยังเป็นภาพขาวดำ เพื่อเป็นข้อมูลประกอบการบูรณะซ่อมแซมพระบรมมหาราชวังครั้งใหญ่ภายหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 เสด็จนิวัตพระนครและประทับถาวรในพระราชอาณาจักร และเพื่อสนองพระราชดำริที่ได้พระราชทานพระราชกระแสแนะนำว่า มหาปราสาทราชมณเฑียรและปูชนียสถานในพระบรมมหาราชวังเป็นวัตถุสถานที่มีความสำคัญและมีค่าทางศิลปะเป็นที่สนใจกันอยู่โดยทั่วไป ควรที่จะได้ค้นคว้าจัดทำประวัติขึ้นให้รู้ว่ามีความสำคัญอย่างไร จึงนับเป็นงานค้นคว้าเรื่องราวเกี่ยวกับหมู่พระมหามณเฑียรที่เกิดขึ้นเมื่อเกือบ 60 […]

พระบรมมหาราชวังเป็นที่ประทับของพระมหากษัตริย์และศูนย์กลางในการบริหารราชการแผ่นดิน ทั้งยังเป็นศูนย์รวมแห่งราชประเพณีและศิลปวัฒนธรรมนานาประการ เสมือนเป็นศูนย์กลางแห่งความเจริญรุ่งเรืองตั้งแต่เมื่อแรกสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ ศิลปกรรมต่าง ๆ ในพระบรมมหาราชวัง สร้างขึ้นโดยช่างหลวงตามพระราชประสงค์ จึงมีความประณีตงดงาม และเป็นเอกลักษณ์อันโดดเด่นที่สะท้อนถึงวัฒนธรรมประเพณีแห่งยุคสมัย นับเป็นศิลปกรรมต้นแบบที่อาจเป็นแรงบันดาลใจให้กับศิลปกรรมอื่น ๆ  ศิลปกรรมหลายประการในพระบรมมหาราชวังสร้างขึ้นโดยมีคติความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับเรื่องศูนย์กลางจักรวาลอย่างโบราณที่ผูกพันกับเรื่องในศาสนาและความศรัทธาที่มีต่อพระมหากษัตริย์ การศึกษาศิลปกรรมในพระบรมมหาราชวังอันเป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีต่างๆ จะทำให้เห็นพัฒนาการทางด้านรูปแบบและแนวคิดในการสร้างที่ปรับเปลี่ยนไปตามพระราชนิยม สภาพสังคมและวัฒนธรรม และเน้นย้ำให้เห็นถึงคุณค่าความสำคัญของการเป็นแหล่งศิลปกรรมต้นแบบของงานช่างหลวงสมัยรัตนโกสินทร์กับสถาบันพระมหากษัตริย์อันเป็นเอกลักษณ์ที่ไม่อาจเทียบได้กับแห่งอื่น    

งานศิลปกรรมสกุลช่างวังหน้าซึ่งมีเอกลักษณ์บางประการที่ต่างกับงานศิลปกรรมของช่างฝ่ายวังหลวงนั้นกล่าวได้ว่ามีพระราชวังบวรสถานมงคลเป็นศูนย์กลาง โดยในรัชสมัยสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ 1) ที่ได้ทรงสถาปนาสมเด็จพระอนุชาธิราชขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคลพระองค์แรกในสมัยรัตนโกสินทร์พระนามว่า สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิหนาท นั้น พบว่างานที่สร้างหรือปฏิสังขรณ์โดยสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิหนาทมีเอกลักษณ์ที่โด่ดเด่นเห็นได้ชัดเจนที่สุด โดยได้รับการสืบสานและพัฒนาเอกลักษณ์ทางงานศิลปกรรมต่อมาในสมัย สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ในสมัยรัชกาลที่ 3 ซึ่งเป็นอีกช่วงเวลาที่พบผลงานทางศิลปกรรมของกลุ่มช่างวังหน้าเป็นจำนวนมากรองลงมา สิ่งก่อสร้างภายในพระราชวังบวรสถานมงคลซึ่งเป็นตัวอย่างงานศิลปกรรมสกุลช่างวังหน้าที่สำคัญที่สุดนั้น เดิมทีพื้นที่และสิ่งก่อสร้างภายในพระราชวังบวรสถานมงคลมีจำนวนมากกว่าปัจจุบัน จนกระทั่งในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อตำแหน่งพระราชวังบวรสถานมงคลถูกยกเลิก ผนวกกับสิ่งก่อสร้างต่างๆ ทรุดโทรมลงไปตามกาลเวลายากที่จะซ่อมแซม ในปี พ.ศ. 2443 ป้อมและอาคารบางส่วนจึงถูกรื้อออก ด้วยเหตุนี้เองจึงเหลือสิ่งก่อสร้างที่ตกทอดถึงปัจจุบันไม่มาก […]