พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเป็นต้นแบบสำคัญของสถาปัตยกรรมสมัยรัตนโกสินทร์ที่เรียกว่า “พระมหาปราสาท” สร้างขึ้นเพื่อเป็นสถานที่ทรงประกอบพระราชกรณียกิจและเพื่อเฉลิมพระเกียรติยศแห่งองค์ประมหากษัตริย์ มีรูปแบบเป็นอาคารก่ออิฐถือปูนแบบไทยประเพณี หลังคาเป็นเครื่องไม้มุงกระเบื้อง ประดับเครื่องลำยองซึ่งประกอบด้วยช่อฟ้า ใบระกา นาคสะดุ้ง มีสิ่งที่โดดเด่น คือ การประดับปลายกรอบหน้าบันด้วยนาคเบือนแทนหางหงส์ ซึ่งพบเพียงไม่กี่แห่งในพระบรมมหาราชวัง ที่หน้าบันทั้ง 4 ทิศและหน้าบันมุขเด็จด้านทิศเหนือประดับประติมากรรมรูปพระนารายณ์ทรงครุฑ แวดล้อมด้วยลายก้านขดออกปลายเทพพนมซึ่งเป็นลวดลายที่สืบต่อมาจากสมัยอยุธยา สัญลักษณ์ดังกล่าวสะท้อนคติความเชื่อที่ว่าพระมหากษัตริย์เปรียบดังองค์พระนารายณ์ เทพเจ้าที่อยู่ในสถานะกษัตริย์ผู้ปกครองตามคติความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ได้อวตารมาปกครองยังโลกมนุษย์ ส่วนหลังคาที่มุงด้วยกระเบื้องเคลือบสีซ้อนชั้นนั้น แต่เมื่อแรกสร้างยังเป็นหลังคาดาดด้วยดีบุก ที่รักแร้หรือมุมฉากทั้ง 4 ของชั้นหลังคาประดับด้วยประติมากรรมรูปครุฑยุดนาค ที่กึ่งกลางของชั้นหลังคาจตุรมุขประดับด้วยยอดทรงปราสาทที่เป็นทรงกรวยแหลมสูง ลักษณะเครื่องหลังคาที่เป็นทรงปราสาทนี้ ยังเป็นต้นแบบในการสร้างพระมหาปราสาทองค์อื่น […]

พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทถือเป็นต้นแบบของงานช่างหลวงในสมัยรัตนโกสินทร์ที่เป็นสถาปัตยกรรมเนื่องในสถาบันพระมหากษัตริย์ ซึ่งได้รับรูปแบบและแนวความคิดในการสร้างมาจากพระมหาปราสาทเมื่อครั้งกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีที่ยังคงสภาพสมบูรณ์มาจนถึงปัจจุบันในอดีตที่ผ่านมา พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเป็นสถานที่สำคัญในการประกอบพระราชพิธีต่าง ๆ ที่สำคัญ คือ พระราชพิธีพระบรมศพพระมหากษัตริย์ และพระราชพิธีพระศพพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งได้ถือปฏิบัติมาแต่ครั้งรัชกาลที่ 1 เป็นต้นมา แต่นอกจากจะเป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีดังกล่าวแล้ว พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ยังเป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีที่สำคัญประการอื่นซึ่งเป็นการเฉลิมพระเกียรติยศแห่งองค์พระมหากษัตริย์ในอีกหลายคราว เช่น ในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวได้โปรดเกล้าฯ ให้ใช้พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเป็นที่ประชุมสงฆ์เพื่อสังคายนาพระไตรปิฎกสืบเนื่องจากสมัยรัชกาลที่ 1 พระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช พ.ศ.2454 ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชพิธีฉัตรมงคล และพระราชพิธีอื่นตามแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดขึ้น ณ พระมหาปราสาทแห่งนี้ […]

พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยมไหยสูรยพิมาน อยู่ในเขตพระราชฐานชั้นกลาง มีรูปแบบเป็นอาคารแบบไทยประเพณี หลังคาซ้อนชั้นมุงกระเบื้องสีเขียวคาดขอบสีเหลืองและส้ม กรอบหน้าบันประดับเครื่องลำยอง นามของพระที่นั่งนี้หมายถึง วิมานที่ประทับของพระอินทร์ผู้เป็นใหญ่ทรงพิจารณาตัดสินความ จึงเป็นการสะท้อนความเชื่อที่ว่าพระมหากษัตริย์เปรียบประดุจดังองค์อมรินทร์ ผู้เป็นราชาแห่งเทพยดาทั้งปวงที่สถิตยังสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ทรงพิจารณาตัดสินวินิจฉัยข้อราชการต่าง ๆ   สอดคล้องกับหน้าที่ของพระที่นั่งซึ่งเป็นท้องพระโรงฝ่ายหน้าของหมู่พระมหามณเฑียรสำหรับเสด็จออกทรงบริหารราชการแผ่นดิน   

พระที่นั่งไพศาลทักษิณ เป็นพระที่นั่งองค์หนึ่งในหมู่พระมหามณเฑียรที่สร้างขึ้นตั้งแต่รัชกาลที่ 1 เดิมเรียกกันว่าพระที่นั่งสิบเอ็ดห้อง เนื่องจากมีขนาดกว้างใหญ่และยาวถึงสิบเอ็ดห้องหรือสิบเอ็ดช่วงเสา ทอดตัวตามแนวตะวันออก-ตะวันตก ต่อมาในรัชกาลที่ 3 ได้พระราชทานนามพระที่นั่งองค์นี้ว่า พระที่นั่งไพศาลทักษิณ ในภายหลังได้พบว่ามีการออกนามเต็มโดยเรียกพระที่นั่งองค์นี้ว่า พระที่นั่งไพศาลทักษิณมหินทรพิมาน หากพิจารณาจากนามเต็มของพระที่นั่งจะพบว่ามีความหมายถึง วิมานที่ประทับของผู้ยิ่งใหญ่แห่งทิศใต้อันกว้างใหญ่ อาจอธิบายความหมายได้ว่า พระที่นั่งนี้สื่อแทนถึงพื้นที่แห่งชมพูทวีปซึ่งเป็นดินแดนอันกว้างใหญ่และอยู่ทางทิศใต้ของเขาพระสุเมรุ ในคัมภีร์ที่เกี่ยวกับโลกสัณฐานมักกล่าวตรงกันถึงความสำคัญของชมพูทวีปไว้ว่าเป็นดินแดนที่อุบัติของมหาบุรุษคือพระพุทธเจ้า และพระมหาจักรพรรดิราชซึ่งเป็นผู้ยิ่งใหญ่เหนือกว่ามหากษัตริย์อื่นใดทั้งปวง นามของพระที่นั่งไพศาลทักษิณมหินทรพิมานจึงสะท้อนให้เห็นว่า พระมหากษัตริย์ผู้สถิตประทับ ณ พระที่นั่งนี้ก็คือพระมหาจักรพรรดิราชผู้ทรงไว้ซึ่งธรรมราชาและเป็นผู้ปกครองชมพูทวีปตามคติความเชื่อที่มีมาแต่โบราณ สอดคล้องกับหน้าที่สำคัญของพระที่นั่งองค์นี้ที่ใช้ในการประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกหรือการเสด็จขึ้นครองราชสมบัติ ซึ่งมีทั้งขั้นตอนการถวายน้ำอภิเษก การถวายสิริราชสมบัติ เครื่องเบญจราชกกุธภัณฑ์ […]

ในสมัยรัชกาลที่ 4 ได้โปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระที่นั่งโถงชิดด้านหน้าพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยมไหสูรยพิมาน และ สร้างพระทวารที่สำคัญอีก 2 แห่ง คือ พระทวารเทวาภิบาลที่ด้านทิศเหนือ และพระทวารเทเวศร์รักษาที่ด้านทิศตะวันตก ที่ทับหลังของพระทวารเทวาภิบาลบานกลางซึ่งเป็นทางเสด็จพระราชดำเนินมีภาพนูนต่ำปิดทองรูปเทวดา 2 องค์ในท่าเหาะ องค์หนึ่งเงื้อพระขรรค์ อีกองค์อยู่ในท่าอัญชลี ส่วนทับหลังของซุ้มพระทวารเทเวศร์รักษามีรูปเทวดาเหาะถือพระขรรค์ ขนาบข้างด้วยยักษ์ 2 ตน ประติมากรรมรูปเทวดาทั้งสองแห่งคงสร้างขึ้นเพื่อให้พ้องกับนามของพระทวาร รูปลักษณ์ของเทวดาเป็นการถวายอารักขาและถวายพระพรแด่พระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์เมื่อเสด็จพระราชดำเนินผ่าน นอกจากนี้ ยังมีซุ้มพระทวารด้านทิศตะวันออกและตะวันตกใกล้กับพระที่นั่งโถงที่อยู่ด้านหน้าพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ ที่ทับหลังมีประติมากรรมนูนต่ำปิดทองรูปเทวดาทั้งด้านในและด้านนอก รวมทั้งสิ้น […]

พระแท่นมหาเศวตฉัตร เป็นพระราชบัลลังก์แบบไทยประเพณี ตั้งอยู่ในผังสี่เหลี่ยมยกเก็จที่มีความสูงซ้อนชั้นลดหลั่นกัน แต่ละชั้นประดับลวดลายไทย โดยชั้นแรกเป็นฐานสิงห์ ถัดขึ้นไปเป็นชั้นครุฑยุดนาคและชั้นเทพนมตามลำดับ ด้านบนเป็นพนักประกอบเสาหัวเม็ดทรงมัณฑ์และกระพอง เว้นช่วงที่ด้านหน้าสำหรับประทับนั่งห้อยพระบาท เบื้องล่างที่ด้านหน้ายกเก็จเป็นแท่นลดสำหรับรองรับพระบาท พระแท่นมหาเศวตฉัตรเป็นพระราชบัลลังก์สำหรับพระมหากษัตริย์เสด็จออกมหาสมาคมในพระราชพิธีสำคัญ เช่น พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา โดยเจ้าพนักงานจะอัญเชิญพระที่นั่งพุดตานกาญจนสิงหาสน์ซึ่งเป็นพระที่นั่งที่ตกแต่งด้วยศิลปะไทยประเพณีและมีขนาดย่อมกว่า ขึ้นทอดบนพระแท่นมหาเศวตฉัตรอีกชั้นหนึ่งเพื่อเป็นพระราชบัลลังก์ ตั้งโต๊ะทองเคียงสองข้าง และประดับต้นไม้เงินต้นไม้ทองที่มุมทั้ง 4 ของพระราชบัลลังก์ เมื่อพระมหากษัตริย์เสด็จประทับนั่งห้อยพระบาทเหนือพระที่นั่งพุดตานกาญจนสิงหาสน์ที่ซ้อนอยู่เหนือพระแท่นมหาเศวตฉัตรในพระราชพิธีสำคัญดังกล่าว จึงเปรียบเสมือนองค์อมรินทร์ที่ประทับบนยอดเขาพระสุเมรุที่แสดงออกผ่านพระราชบัลลังก์ที่มีความสูงตระหง่าน และตอกย้ำแนวคิดนี้ด้วยผ้าทิพย์ด้านหน้าของที่ประทับซึ่งประดับรูปช้างเอราวัณพาหนะแห่งพระอินทร์ รวมทั้งการประดับสัญลักษณ์รูปครุฑยุดนาคและเทพนมที่ฐานแต่ละชั้นของพระราชบัลลังก์เพื่อสื่อแทนภพภูมิของสิ่งต่าง ๆ ในจักรวาลที่อยู่เบื้องล่างของเขาพระสุเมรุ ขณะเดียวกันต้นไม้เงินต้นไม้ทองที่ประดับมุมของพระราชบัลลังก์ก็เปรียบเสมือนสัญลักษณ์แทนป่าหิมพานต์ที่อยู่ในทวีปเชิงเขาพระสุเมรุที่ประทับอันเป็นศูนย์กลางแห่งจักรวาล […]

พระที่นั่งบุษบกมาลามหาจักรพรรดิพิมานประดิษฐานอยู่ตอนในสุดของพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ ซึ่งเป็นท้องพระโรงของหมู่พระมหามณเฑียร นามของพระที่นั่งพระที่นั่งบุษบกมาลามหาจักรพรรดิพิมานสอดคล้องกับรูปแบบสถาปัตยกรรมที่เป็นพระที่นั่งบุษบกเรือนยอดอย่างไทยประเพณี ขนาบข้างด้วยฉัตรทอง 7 ชั้น ส่วนรองรับบุษบกเป็นชุดฐานสิงห์ประกอบประติมากรรมเทพนมเรียงเป็นแถวที่ท้องไม้และประดับลายกระจังเหนือหน้ากระดานบน ด้านข้างของบุษบกประกอบด้วยเกรินที่มีลักษณะอ่อนโค้งทั้งด้านซ้ายและขวา ทั้งหมดตั้งอยู่บนชุดฐานสิงห์ยกเก็จที่มีความสูงซ้อนชั้นประดับลวดลายไทยที่ชั้นหน้ากระดานล่างและบน มีประติมากรรมครุฑยุดนาคประดับเรียงรายที่ท้องไม้ ด้านบนเป็นพนักประกอบเสาหัวเม็ดทรงมัณฑ์ซึ่งรองรับพระที่นั่งบุษบก โดยชุดฐานที่ประกอบชั้นล่างนี้ทำให้องค์พระที่นั่งมีขนาดความสูงจากพื้นท้องพระโรงเป็นอย่างมาก ด้วยองค์ประกอบทั้งหมดนี้ ส่งผลให้ภาพพระที่นั่งบุษบกมาลามหาจักรพรรดิพิมานเสมือนวิมานพระอินทร์หรือปราสาทไพชยนต์ที่สถิตบนเขาพระสุเมรุซึ่งควรค่าแก่พระมหากษัตริย์ผู้เป็นสมมติเทพ โดยแสดงความยิ่งใหญ่แห่งเรือนฐานันดรสูงด้วยบุษบกยอดแหลม แสดงสัญลักษณ์แห่งความสูงของเขาพระสุเมรุศูนย์กลางจักรวาลด้วยชุดฐานที่มีการซ้อนชั้นเพิ่มระดับความสูง และตกแต่งด้วยรูปครุฑยุดนาคซึ่งเชื่อว่าเป็นสัตว์หิมพานต์ที่อาศัยอยู่เชิงเขาพระสุเมรุ ครุฑเหล่านี้อยู่ในท่ากางปีกจึงเสมือนว่ากำลังเหาะอัญเชิญองค์พระที่นั่งหรือพระวิมานให้ล่องลอยอยู่ในนภากาศ รับกับการประดับด้วยรูปเทพนมซึ่งอาจหมายถึงเทวดาบนสวรรค์เบื้องล่างหรือเทวดาที่เป็นบริวารของพระอินทร์ในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์

สถาปัตยกรรมหมู่พระมหามณเฑียรมีขนาดความกว้างใหญ่และยกระดับความสูงจากพื้นดินที่แตกต่างกัน โดยพระที่นั่งจักรพรรดิพิมานมีการยกระดับพื้นให้สูงที่สุดคือมีความสูงจากพื้นดิน 2.40 เมตร ในขณะที่พระที่นั่งไพศาลทักษิณฯ ยกระดับความสูงจากพื้นดิน 2.00 เมตร และพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ ยกระดับความสูงจากพื้นดินเพียงเล็กน้อย ทั้งนี้ระดับความสูงจากพื้นดินของพระที่นั่งแต่ละองค์ยังสัมพันธ์กับการลดระดับเครื่องหลังคาด้วย โดยเครื่องหลังคาของพระที่นั่งจักรพรรดิพิมานจะมีความสูงมากที่สุดและลดหลั่นลงมายังพระที่นั่งไพศาลทักษิณฯ และพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ ตามลำดับ การลดหลั่นของระดับความสูงจากพื้นดินและความสูงของเครื่องหลังคาเช่นนี้สะท้อนถึงฐานันดรศักดิ์แห่งสถาปัตยกรรมที่แสดงให้เห็นว่าพระที่นั่งจักรพรรดิพิมานซึ่งเป็นที่ประทับบรรทมย่อมเป็นพื้นที่รโหฐานที่สำคัญสูงสุด และจากระดับความสูงที่สุดในหมู่พระมหามณเฑียรจึงอาจตีความได้ว่าพระที่นั่งองค์นี้เปรียบเสมือนเขาพระสุเมรุอันเป็นศูนย์กลางจักรวาลในขณะที่พระมหากษัตริย์ประทับรรทมด้วย ถัดมาจึงเป็นพระที่นั่งไพศาลทักษิณฯ ซึ่งเป็นที่ประทับและประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก อาจเทียบได้กับชมพูทวีปดินแดนอันเป็นศูนย์กลางที่อุบัติแห่งพระมหาจักรพรรดิราช และพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ ซึ่งเป็นท้องพระโรงฝ่ายหน้าสำหรับเสด็จออกให้ขุนนางเข้าเฝ้าฯ อาจเทียบได้กับการเสด็จออกขององค์อมรินทร์ ณ เทวสภาบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ อย่างไรก็ตาม ไม่ว่าพระมหากษัตริย์จะเสด็จประทับ […]

หมู่พระมหามณเฑียรเป็นหมู่พระที่นั่งที่ประทับของพระมหากษัตริย์ที่มีความสำคัญและมีอายุเก่าแก่ที่สุดในพระบรมมหาราชวัง ตั้งอยู่ในเขตพระราชฐานชั้นในต่อเนื่องไปยังเขตพระราชฐานกลาง ถือเป็นพระราชมณเฑียรแห่งแรกของกรุงรัตนโกสินทร์ สร้างขึ้นตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเพื่อทรงประกอบพระราชพิธีและเป็นที่ประทับตลอดรัชสมัย และยังเป็นมณฑลพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของพระมหากษัตริย์ในพระราชวงศ์จักรีสืบเนื่องต่อกันมาในทุกรัชกาล ข้อมูลความสำคัญของหมู่พระมหามณเฑียรได้เผยแพร่ในหนังสือหลายเล่มที่สำคัญเล่มหนึ่งคือ หนังสือเรื่อง “พระมหาปราสาทและพระราชมณเฑียรในพระบรมมหาราชวัง” เรียบเรียงโดย ม.ร.ว.แสงสูรย์ ลดาวัลย์ จัดพิมพ์โดยสำนักพระราชวัง ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อเดือนสิงหาคม พ.ศ.2507 เป็นหนังสือที่ผู้เขียนได้ค้นคว้าและรวบรวมข้อมูลประวัติความเป็นมาของหมู่พระมหามณเฑียรจากหลักฐานต่าง ๆ และมีภาพประกอบซึ่งขณะนั้นยังเป็นภาพขาวดำ เพื่อเป็นข้อมูลประกอบการบูรณะซ่อมแซมพระบรมมหาราชวังครั้งใหญ่ภายหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 เสด็จนิวัตพระนครและประทับถาวรในพระราชอาณาจักร และเพื่อสนองพระราชดำริที่ได้พระราชทานพระราชกระแสแนะนำว่า มหาปราสาทราชมณเฑียรและปูชนียสถานในพระบรมมหาราชวังเป็นวัตถุสถานที่มีความสำคัญและมีค่าทางศิลปะเป็นที่สนใจกันอยู่โดยทั่วไป ควรที่จะได้ค้นคว้าจัดทำประวัติขึ้นให้รู้ว่ามีความสำคัญอย่างไร จึงนับเป็นงานค้นคว้าเรื่องราวเกี่ยวกับหมู่พระมหามณเฑียรที่เกิดขึ้นเมื่อเกือบ 60 […]